زهرا داستانی

نه کاهش تردد خودروها در شهر و نه وزش باد و بارش باران و برف، هیچ کدام در این روزهای کرونایی نتوانسته دردی از آلودگی هوای تهران دوا کند. تهران پاییز ۱۳۹۹ را با ۳۹ روز ناسالم و ۵۱ روز سالم پشت سر گذاشته است؛ یعنی ۷ روز ناسالم بیشتر از پاییز ۹۸ و ۲۴ روز ناسالم بیشتر از پاییز ۹۷. تهران بیشترین روزهای ناسالم در پاییز را «مهر» ماه تجربه کرده، ماهی که آلوده‌ترین مهر در ۵ سال گذشته بوده است. متولیان کنترل کیفیت هوای تهران از شورای شهر تا سازمان حفاظت محیط‌زیست دلیل این آلودگی فراتر از انتظار هوای تهران در فصل‌های سرد سال را سوزاندن مازوت مازاد در صنایع اطراف تهران دانسته‌اند.

آلودگی هوا بیش از ۲۰ سال است که با تهران عجین شده و شهروندانش هم کم و بیش به زندگی در آسمان دودی این شهر عادت کرده‌اند. در این سال‌ها انگشت اتهام به سمت خودروهای شخصی، موتورسیکلت‌ها، کامیون‌ها و اتوبوس‌ها نشانه رفته است. وسایل نقلیه‌ای که هرچه عمرشان بیشتر بوده، آن‌ها را عامل انتشار بیشتر آلاینده‌ها در هوای تهران دانسته‌اند. گاهی هم بنزین غیراستاندارد مصرفی این وسایل حمل و نقلی متهم اصلی آلودگی هوا تهران بوده است.

اگرچه متولیان کاهش آلودگی هوای تهران قوانین محدودکننده‌ای همچون طرح ترافیک، طرح زوج و فرد یا جریمه نداشتن معاینه فنی را برای این منابع متحرک آلودگی وضع کرده‌اند اما این محدودیت‌ها اثر مشهودی در کاهش آلودگی هوای شهر نداشته است. به خصوص در فصل‌های سرد سال که وارونگی هوا به ماندگاری آلودگی در شهر کمک می‌کند. در این سال‌ها وجه مشترک تمامی اظهارنظرهای کارشناسان یا متولیان کنترل کیفیت هوای تهران برای کاهش آلودگی هوا جلوگیری از تردد غیرضروری خودروها در شهر بوده است. امری که شیوع بیماری کرونا آن را امکان‌پذیر کرده است.

آلودگی هوای تهران با وجود کاهش ۳۰ درصدی تردد خودروها

شیوع ویروس کرونا و اعمال محدودیت‌های جدی از جمله محدودیت تردد خودروها در شهر، تعطیلی دانشگاه‌ها، مدارس، آموزشگاه‌ها، همایش‌ها، سینماها و فعالیت‌های هنری و محدود بودن فعالیت بسیاری از اصناف و رسته‌های فعالیتی در پایتخت سبب شده تا به گفته شهردار تهران تردد خودروها در شهر ۳۰ درصد کاهش داشته باشد. منابعی که سهم ۸۰ درصدی در بروز آلودگی هوای تهران دارند؛ اما این کاهش تردد به کاهش آلودگی هوا و افزایش روزهای پاک در تهران نیانجامیده است. کماکان هوای تهران با شرایط نامطلوب از نظر ذرات معلق در هوا روبه‌رو است و حتی روزهای ناسالم بیشتری را نسبت به پاییز سال گذشته تجربه کرده است. اگرچه آلودگی هوا به خودی خود سلامت شهروندان تهرانی را به خطر می‌اندازد اما آلودگی هوا در سال ۹۹ به دلیل شیوع ویروس کرونا اهمیت بیشتری پیدا کرده است. بنا به اعلام وزارت بهداشت و سازمان کنترل کیفیت هوای تهران، افزایش غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون ۸ درصد تلفات بیماران کرونایی را بیشتر می‌کند.

رد پای آلاینده تازه وارد در هوای تهران

با این حال در میان آلاینده‌های هوای تهران رد پای یک آلاینده تازه وارد به چشم می‌خورد؛ «مازوت». مازوت یک اصطلاح روسی است که برای سنگین‌ترین بخش‌های نفت خام که بعد از پالایش و گرفتن مشتقات نفت خام در پالایشگاه باقی می‌ماند به کار می‌رود. مازوت در دسته سوخت‌های صنعتی سنگین قرار می‌گیرد، از گازوئیل و نفت سنگین‌تر است و سوختن آن آلودگی بسیار زیادی تولید می‌کند. اگرچه مازوت بخشی از نفت خام است اما ارزش بسیار کمی دارد. به همین خاطر پیش از این بیشتر برای سوخت نیروگاه‌ها، کوره‌های آجرپزی، کارخانه‌های صنعتی، کشتی‌های بزرگ، ماشین آلات سنگین، دیزل‌های ثابت، متحرک و… به کار گرفته می‌شد اما به دلیل آلایندگی زیاد در بسیاری از کشورها استفاده از آن به عنوان سوخت ممنوع شد.

مازوت ایران دیگر خریدار ندارد

اما این فراورده نفتی در ایران به وفور یافت می‌شود و به راحتی به عنوان سوخت مورد استفاده کارخانه‌ها قرار می‌گیرد. چرا که ایران از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مازوت در جهان است و علیرغم دستور دولت به وزارت نفت در سال ۹۵ برای کاهش ۱۰ درصدی تولید مازوت در پالایشگاه‌ها، هیچ تغییری در میزان تولید مازوت صورت نگرفته است؛ اما حالا به واسطه ممنوعیت سازمان جهانی IMO (نهاد بین‌المللی کشتیرانی) در استفاده از مازوت برای کشتی‌ها عملاً صادرات این محصول کم ارزش به حداقل خود رسیده و مازوت ایران دیگر خریداری ندارد. انبارها سرریز شده و به گفته عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست چاره‌ای جز استفاده در داخل برای خلاصی مسئولان از آن نیست. حالا مازوت مازاد دود می‌شود، دودش را تهرانی‌ها تنفس می‌کنند و به ریه‌هایشان می‌فرستند.

تحریم‌های بین‌المللی مانع فروش مازوت

تنفس مازوت در این روزهای کرونایی سبب جنجال‌های لفظی در میان مسئولان شده است. زهرا نژاد بهرام، عضو هیات رئیسه شورای شهر تهران در جلسه روز یکشنبه شورای شهر تهران نسبت به افزایش آلودگی هوای تهران انتقاد کرده و گفته است: «بر اساس اظهارات معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان محیط زیست کشور، چون ظرفیت پالایشگاه‌ها از مازوت پر شده و به واسطه تحریم‌های بین‌المللی کسی خریدارشان نیست، مجبور هستیم به این موضوع تن بدهیم که این مازوت‌ها را در شهرها بسوزانند.» او ادامه داده: «نکته قابل توجه دیگر آنکه خودِ او اعلام کرده این است که آلایندگی ناشی از مازوت میزان مرگ‌ومیر ناشی از کرونا را تا ۶ برابر افزایش می‌دهد.» نژاد بهرام افزوده است: «در چنین شرایطی این پرسش مطرح می‌شود که با چه تدبیری به جای ساخت و ایجاد انبارهای جدید برای نگهداری مازوت، از ریه‌های شهروندان به عنوان انبار مازوت استفاده می‌شود؟»

مصرف مازوت مصوبه شورای عالی امنیت ملی را دارد

اما محمدرضا جولایی، مدیر دیسپاچینگ شرکت ملی گاز ایران اتهاماتی که درباره آلودگی تهران متوجه نهادهای تولیدکننده و مصرف‌کننده مازوت شده را بی‌اساس دانسته و به خبرگزاری ایسنا گفته است: « مصارف مازوت مصوبه شورای عالی امنیت ملی را دارد و می‌بایست اجرایی شود.» به گفته او به طور متوسط روزانه در ماه آذر ۹۳ میلیون متر مکعب گاز، ۸۰ میلیون مترمکعب گازوییل و ۲۰ میلیون مترمکعب مازوت به نیروگاه‌ها تحویل داده شده است. البته این اعداد به روز تغییر می‌کند، به طور مثال اکنون گاز تحویلی ۶۰ تا ۷۰ میلیون مترمکعب است و مابقی گازوییل و مازوت تخصیص می‌یابد. »

مدیر دیسپاچینگ شرکت ملی گاز ایران با تأکید بر اینکه هنوز مازوت اطراف تهران و اصفهان و کلان شهرهای دیگر استفاده نمی‌شود و نمی‌توان آلودگی‌های اخیر را به این مسئله ارتباط داد، گفته است: «در کشورهای دیگر زغال سنگ نیز در نیروگاه‌ها استفاده می‌کنند و تا این میزان آلودگی ندارند. یکسری دستگاه‌هایی وجود دارد که باید در نیروگاه‌ها نصب شود که استفاده از آن‌ها میزان آلودگی را کاهش می‌دهد علاوه بر این وزارت نیرو باید سعی کند در حد امکان از نیروگاه‌های سیکل ترکیبی استفاده کند که هم راندمان بالاتری دارد و هم سوخت کمتری استفاده می‌شود.»

قول شهردار تهران به شهروندان برای پیگیری ردپای مازوت

با وجود این اختلاف نظرها درباره آلاینده مازوت در هوای تهران، پیروز حناچی، شهردار تهران حالا قول داده است که ماجرای پر حاشیه افزایش آلاینده مازوت در هوای شهر را بررسی می‌کند. پیروز حناچی در حالی که به کاهش ۳۰ درصدی تردد خودروهای شخصی در خیابان‌های تهران به واسطه محدودیت‌های کرونایی اشاره کرده، گفته است: «منابع آلاینده شهر تهران شناخته شده و مشخص هستند. وقتی از این‌ها عبور می‌کنیم اگر آلودگی ناشی از منابع شناخته شده نباشد، معلوم می‌شود که آلاینده جدیدی به وجود آمده است.» او گفته: «در این فصل از سال با پدیده وارونگی مواجه هستیم و با توجه به این که مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل هستند و با ۳۰ درصد کاهش تردد مواجه هستیم نباید هوای شهر تا این اندازه آلوده باشد؛ بنابراین احتمال می‌رود شکل سوخت‌های صنایع حاشیه‌ای تهران تغییر یافته است.» شهردار تهران درباره دلایل افزایش آلاینده مازوت در هوای شهر گفته است: «وقتی مصرف گاز خانگی افزایش می‌یابد صنایع اطراف تهران به سوخت مازوت رو می‌آورند که آلایندگی بیشتری دارد.» حالا باید منتظر بررسی‌های شهرداری از دلایل این وجود این آلاینده در هوای تهران بود و اقداماتی که در صورت تأیید این اتفاق از سوی مسئولان رقم خواهد خورد. تا آن روز گویا ریه‌های تهرانی‌ها از مازوت و ذرات معلق پر و خالی خواهد شد.