شهر آدم‌ها یا ماشین‌ها

زهرا داستانی

نزدیک به یک سده است که از شکل‌گیری شهرهای مدرن در ایران می‌گذرد و «میدان»ها این سازه‌های گرد که خودروها به دور آنها می‌چرخند تا راه خود را به خیابان دیگری پیدا کنند، جای خود را در شهر و در ذهن مردم باز کرده‌اند. میدان برای بسیاری از شهروندان در کارکرد ترافیکی‌اش یا برای تغییر مسیر‌ها و دسترسی‌ به خیابان‌های دیگر خلاصه می‌شود. با این حال برخلاف این تعریف رایج میدان‌ها معنا و کارکردهای دیگری دارند. هرچند همین کارکردها هم برحسب ضرورت‌های مکانی و زمانی در طول تاریخ نقش و عملکردهای مختلفی به خود گرفته‌اند.

گاهی برحسب زمان به فضایی، گاهی به فضایی مذهبی و گاهی به فلکه‌ای برای نظم بخشیدن به ترافیک شهری تبدیل شده‌اند. شهر تهران مملو از این میدان‌ها است. میدان‌هایی که معانی واقعی خود را از دست داده و نیازمند باز تعریف مجدد معنای واقعی آن است. جایی که محل تجمع، معاشرت و رو در رو شدن مردم باشد. جایی به اسم «میدانگاه».

میدان از چه زمانی به شهر اضافه شد؟

میدان قدمتی تاریخی در تمدن انسانی دارد. «آگورا»های یونان باستان اولین میدان‌هایی هستند که نامشان در کتاب‌های تاریخی دیده می‌شود. فضاهای بازی که معمولا در مرکز شهرهای یونان ساخته می‌شدند ساختمان‌های عمومی و معابد آنها را احاطه می‌کردند. «فوروم»ها میدان‌های دیگری بودند که رومیان باستان با الگوبرداری از یونانیان اما به صورت مستطیل شکل در شهر می‌ساختند. میدان‌هایی که برای فعالیت‌های اقتصادی، تجمعات عمومی و از همه مهمتر مراسم مذهبی کاربرد داشت. «پیاتزا»ها میدان‌های دیگری بودند که در سده‌های ۱۰ و ۱۱ میلادی در ایتالیا ساخته شدند. هرچند در ابتدا با کشیدن حصار تنها به مکانی خاص برای اشراف تبدیل شدند اما بعدها در دسترس عمومی قرار گرفتند.

سرگذشت میدان در ایران

در ایران هم میدانگاه‌ها قدمتی دیرینه دارند و رد پایشان به دوران ایران باستان هم می‌رسد. هرچند میدان در شهرهای ایران باستان عمدتا فضایی برای با خبر شدن از تصمیمات گردانندگان شهر بوده و نه مکانی برای تبادل نظر و تصمیم‌گیری. با این حال در دوره‌های بعدی تاریخ ایران نقش میدان به عنوان مرکزی برای تجمعات شهری، داد و ستد و مراسم‌های مذهبی و رسمی غیر قابل انکار است. به طوری که میدان از دوره سلجوقیان در شهر سازی‌ها تثبیت شد و در دوره صفویه به کارآمدی در معماری و شهرسازی رسید و در دوران قاجار به نهایت نقش خود دست یافت.

در دوره قاجار ساخت و کارکرد میدان‌ها به اوج خود می‌رسند و میدان‌های محلی با با داشتن مسجد، بازارچه، حمام و … نیازهای روزمره ساکنین را برطرف می‌کنند. میدان‌های مرکزی نیز نقش‌ها و عملکردهای متفاوت تجاری، ورزشی، مذهبی، اداری و حکومتی به خود می‌گیرند. در همین دوره است که تهران صاحب ۵ میدان معروف میشود که اگرچه در طول سال‌ها دچار تغییر و تحول شده‌اند و کاربری اصلی خود را از دست داده‌اند اما همچنان موجودیت خود را در شهر به عنوان میدان حفظ کرده‌اند. میدان‌های توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق(مولوی) و مشق میدان‌هایی هستند که از دوران امیرکبیر به یادگار مانده‌اند.

هویتی که از دست رفت

البته در اواخر دوره قاجار بود که با ورود نخستین اتومبیل‌ها و باز شدن پای این وسایل حمل و نقلی به شهر تهران همزمان با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا، به تدریج عملکرد میدان به دسته دیگری از فضاهای شهری واگذار شد و مکان وسیع میدان‌های گذشته به اتومبیل اختصاص پیدا کرد. از میانه  دوره پهلوی میدان‌ها هویت خود را از دست دادند . درک امروزی از میدان همانی است که در ذهن همگان به طور یکسان به وجود آمده، سازه‌ای که در میانه تقاطع چند خیابان ساخته می‌شود تا فضایی که اشغال می‌کند حرکت سواره‌ها را مشخص و از هم تفکیک کند. اغلب میدان‌ها دارای پوشش گیاهی، آب نما و فواره و شاید نشیمنگاهی برای استراحت عابران داشته باشند که بیشتر اوقات این مکان را برای استراحت انتخاب نمی‌کنند چراکه این میدان‌ها هیچ ارتباط معقولی با انسان، حرکت انسان و حضور انسان ندارند.

در جست و جوی هویت از دست رفته میدان‌های تهران

اگرچه از زمانی که میدان‌های شهر تهران هویت و کارکرد خود را از دست داده‌اند، منتقدان فراوانی بوده‌اند که این موضوع را به مدیران شهری گوشزد کرده‌اند اما مدیران شهری تهران مسیر دیگری را برای ساخت و ساماندهی شهر انتخاب کرده‌اند و حتی دست به ساخت گذرگاه‌های عابر پیاده‌ای زده اند که عابران پیاده را به زیر زمین هدایت می‌کند و فضا را برای جولان خودروها بیشتر. با این حال مدیریت جدید شهر تهران در سال‌های اخیر به فکر بازتعریف میدانگاه و ساخت میدانگاه‌ها در محلات پرتراکم شهر تهران افتاده است.

علی اعطا، رئیس کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای اسلامی شهر تهران گفته است: توسعه میدانگاه‌ها و محورهای پیاده یکی از سیاست‌های شورای پنجم از ابتدای دوره است. در شهر تهران که عمده بافت آن شکل گرفته است و حالتی متراکم دارد، نباید فرصت توسعه پروژه میدانگاه را از شهر گرفت.» میدانگاه امیرکبیر در منطقه ۱۲ از جمله میدانگاه‌هایی است به منظور پیوند دو محله و ایجاد فضای عمومی در شهر تهران به وجود آمده است. اگرچه تا پایان دوره جدید مدیریتی تهران یک سال بیشتر باقی نمانده اما ساخت میدانگاه‌ها از جمله سیاست‌های این دوره از مدیریت شهرداری عنوان شده است.