زهرا داستانی

تهران با بیش از یک میلیون سالمند در کشور پیرترین شهر ایران به حساب می‌آید. روند سالخوردگی جمعیت در این کلان‌شهر در چند دهه گذشته آن‌چنان پرشتاب بوده که میانگین مردان و زنان سالخورده پایتخت از میانگین کشوری پیشی گرفته است. افزایش جمعیت سالمندان نه تنها در تهران بلکه در تمام شهرهای جهان یک چالش به حساب می‌آید. چالشی که مسئولان را به اتخاذ سیاست‌های تشویقی برای افزایش موالید در جامعه وادار می‌کند؛ اما چاره‌اندیشی برای برآورده کردن نیازهای سالمندان از دیگر دغدغه‌هایی است که مدیران شهری با آن مواجه‌اند. شهر دوستدار سالمند نسخه‌ای برای مدیریت شهرهایی چون تهران است که با چالش سالخوردگی جمعیت دست و پنجه نرم می‌کند. تهران به تازگی با تصویب اعضای شورای شهر در صدد پیوستن به فهرست شهرهای دوستدار سالمندان است.

در دهه ۸۰ میلادی سالخوردگی جمعیت پدیده‌ای مختص کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی بود. در مقابل دغدغه اصلی کشورهای جهان سوم را کاهش میزان‌ سالانه رشد جمعیت و مبارزه با فقر تشکیل می‌داد؛ اما با گذشت پنج دهه وضعیت در کشورهای جهان سوم تغییر کرد. اگرچه همچنان کشورهای در حال توسعه با فقر و تبعات آن در جامعه مبارزه می‌کنند، اما سالخوردگی سریع جمعیت، چالش جدید فراروی این کشورها به حساب می‌آید. امروزه اغلب کشورهای آسیایی با پدیده سالخوردگی جمعیت دست و پنجه نرم می‌کنند و از تبعات و بحران‌هایی که به واسطه پیری جمعیت با آن روبه‌رو خواهند شد، نگران‌اند.

ایران و چالش پیری جمعیت

تاکنون سناریوهای مختلفی از آینده هرم سنی در ایران از سوی جمعیت‌شناسان ارائه شده است و به اتفاق همه آن‌ها از کاهش نرخ باروری و پیری جمعیت در ۳ دهه آینده حکایت دارد.

در بدبینانه‌ترین سناریو میزان باروری به رقم ۱.۵ فرزند کاهش می‌یابد و در خوش‌بینانه‌ترین حالت نرخ باروری در ایران به ۲.۶ فرزند خواهد رسید؛ یعنی هر زن در ایران در طول زندگی خود به طور میانگین بیش از ۲ فرزند به دنیا خواهد آورد. بررسی نمودارهای منتشره مرکز آمار ایران از نزولی بودن میزان باروری در هشت سال اخیر حکایت دارد. کمترین میزان نرخ باروری در ایران مربوط به سال ۹۸ است که نرخ باروری زنان در ایران به ۱.۲ فرزند رسیده است.

اما پیش‌بینی‌ها از آینده باروری در ایران چندان دلگرم‌کننده نیست. مطالعات جمعیت‌شناسی در ایران از کاهش نرخ باروری با یک شیب ملایم در آینده خبر می‌دهند. مطالعات همچنین نشان می‌دهد، در کنار کاهش موالید ایران از سال ۱۴۳۰ به بعد، کم‌کم با پدیده سالخوردگی مواجه خواهد شد. دهه شصتی‌ها که اکنون در دهه سوم زندگی خود هستند و حجم بزرگی از جمعیت اکنون ایران را به خودشان اختصاص داده‌اند، از دهه ۱۴۳۰ از پنجره جمعیتی خارج و به سنین بالاتر از ۶۵ سالگی می‌رسند و از این به بعد است که مسئولان در ایران با چالشی بزرگ روبه‌رو خواهند شد.

رویارویی مدیران تهران با بیشترین جمعیت سالخورده

بر اساس آخرین سرشماری نفوس مسکن، در سال ۹۵ جمعیت سالخورده ایران بیش از ۷.۵ میلیون نفر بوده است. تعداد سالمندان در تهران در همین سال بیش از یک میلیون نفر بوده است. تعداد جمعیت سالمندان در تهران نشان می‌دهد که این شهر ۱.۸ درصد بیشتر از میانگین کشوری سالمندان را در خود جا داده و در جدول پیرترین‌ شهرهای ایران قرار گرفته است.‌ پیش‌بینی‌ها از آینده جمعیت سالمندان در تهران حکایت از آن دارد که این رقم در تهران تا سال ۲۰۵۰ تا ۳۰ درصد افزایش خواهد یافت؛ اما این پیش‌بینی از افزایش جمعیت سالمندان در تهران این موضوع را پررنگ کرده که آیا تهران برای رویارویی با سالمندان آماده است؟

تهران تا چه اندازه برای زندگی سالمندان مناسب است؟

سالمندان از جمله گروه‌های اجتماعی هستند که به دلیل شرایط سنی و کاهش نسبی فعالیت‌های کاری عمدتاً از فضاهای شهری برای انجام فعالیت‌های اختیاری و اجتماعی استفاده می‌کنند؛ اما اغلب شهرها در کشورهای توسعه یافته برای حضور این افراد مناسب نیستند و همین امر سبب می‌شود تا آن‌ها را در چهاردیواری خانه‌ها نگه می‌دارد. تهران از جمله شهرهایی است که برای حضور سالمندان مناسب‌سازی نشده است. پیروز حناچی، شهردار تهران مهر ماه ۹۹ خبر داده است که ۲۵/۴ درصد سالمندان طی شش ماه اول سال حداقل یک‌بار به زمین خورده‌‌اند. او همچنین درباره وضعیت سلامت روانی سالمندان در تهران گفته است: «۴۱ درصد زنان و ۲۸/۷ درصد مردان سالمند افسرده هستند و باید سیاست‌های ما به سوی کاهش این ارقام پیش رود.»

به گفته او، منطقه سه شهر تهران با ۲۱ درصد و مناطق یک و شش با ۱۸ درصد دارای بیشترین میزان جمعیت سالمندی هستند و مناطق یک تا پنج نیز بیشترین تعداد سالمند را در بین سایر مناطق تهران دارند.

اجرای طرح شهر دوستدار سالمند در کشورهای توسعه یافته

تلاش در جهت حفظ سرزندگی سالمندان از طریق فراهم کردن زمینه حضور و مشارکت شهروندی سالمندان در فضاهای عمومی شهری می‌تواند یکی از عوامل دستیابی به اهداف متعالی سالمندی موفق باشد. اتفاقی که در بسیاری از شهرهای کشورهای توسعه یافته که با چالش افزایش شمار سالمندان مواجه بوده‌اند، رخ داده است. این هدف با اجرای طرح شهر دوستدار سالمند در این شهرها محقق شده است. طرح شهرهای دوستدار سالمند به وسیله سازمان بهداشت جهانی با افزایش شمار سالمندان در کشورهای توسعه یافته مطرح شد. بر اساس رویکرد این سازمان، شهرهای دوستدار سالمند شامل آن دست از فضاهای شهری هستند که توزیع خدمات در آن‌ها به گونه‌ای است که دارای حداکثر تناسب با نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند است.

طبق این تعریف، خدمات حمل و نقل، امور اداری، شبکه‌های مخابراتی و ارتباطات رسانه‌ای، ساخت‌وساز اماکن و طراحی معماری شهری، خدمات فرهنگی و بهداشتی به شکلی ارائه می‌شود که افراد سالمند بدون وابستگی یا با دریافت حداقل کمک از سوی دیگران بتوانند از آن بهره‌مند شوند.

پیوستن تهران به جمع شهرهای دوستدار سالمند

اگرچه به گفته مدیران شهری، تهران برای سالمندان ساخته نشده، اما از سال ۱۳۹۱ تلاش‌هایی برای تبدیل شدن تهران به شهری مناسب برای سالمندان انجام شده است. اگرچه سال ۹۱ لایحه شهر دوستدار سالمند توسط شورای شهر تهران به تصویب رسید و شهرداری وقت را موظف به ارائه آیین نامه شهر دوستدار کودک پس از ۲ ماه کرد اما ارائه این آیین نامه تا سال ۹۹ زمان برد.

اما بالاخره شهرداری تهران در سال ۹۹ این آیین نامه را به شورای شهر فرستاد و اعضای شورای اسلامی شهر تهران در دویست و هفتاد و دومین جلسه خود آیین نامه مصوبه شهر دوستدار سالمند را به تصویب رساندند. محمد سالاری رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تهران درباره این آیین نامه گفته است: «این آیین نامه تکلیفی است که شورای شهر گذشته بر عهده شهرداری گذاشته بود. بر اساس مصوبه شورا، شهرداری تهران موظف به ارائه دستورالعمل نحوه ارائه خدمات رفاهی شده بود. این لایحه به کمیسیون‌های شهرسازی-معماری و فرهنگی و اجتماعی ارجاع شده و وجه بودجه‌ای نیز دارد.»

او در توضیح مفاد این آیین نامه گفته است: «در این لایحه کلیاتی از جمله سالمند، شهر دوستدار سالمند، کارت خدمات سالمندی، مراکز وابسته به شهرداری که خدمات ارائه می‌دهند و جامعه هدف مشخص شده است. بر اساس این لایحه جامعه هدف شهروندان بالای ۶۰ سال هستند. بر اساس لایحه دوره اجرای ۲ ساله برای مصوبه در نظر گرفته شده است و ادامه اجرای مصوبه، منوط به ارائه گزارش جامع پس از ۲ سال است.»

اگرچه با تصویب آیین نامه شهر دوستدار کودک در شورای شهر، مقدمات برای ورود تهران به فهرست شهرهای دوستدار سالمند انجام شده اما راه درازی تا تحقق این وعده پیش روی این شهر است.