رشد آپارتمان‌سازی در شهرهای بزرگ ایران از جمله تهران، از توسعه فرهنگ آپارتمان‌نشینی سرعتی بسیار بالاتر داشته است. عقب ماندن توسعه فرهنگی از توسعه فیزیکی شهرهایی مانند تهران باعث شده است تعداد زیادی از ساکنان این شهرها، آموزش کمی در رابطه با فرهنگ آپارتمان‌نشینی دریافت کنند و در نتیجه احساس رضایت آن‌ها از سبک زندگی آپارتمان‌نشینی پایین باقی بماند.

 در تازه‌ترین نظرسنجی از ۲ هزار و ۱۳۳ شهروند بالای ۱۸ سال تهرانی که در آبان ماه ۹۹ از سوی موسسه ایسپا (مركز افكارسنجي دانشجويان ايران) انجام شده است، ناآگاهی از قوانین آپارتمان‌نشینی، مشکل رعایت بهداشت و نظافت راه‌پله و راهروها، استفاده شخصی و نادرست از مشاعات، بازی و سر و صدای کودکان و پرداخت نشدن هزینه شارژ یا هزینه‌های مشترک از مهم‌ترین مسائل آزار و اذیت در فضای آپارتمان عنوان شده است. «ناآگاهی همسایه‌ها از قوانین آپارتمان‌نشینی» فصل مشترک نارضایتی ساکنان آپارتمان‌ها در تمامی مناطق تحت پوشش این نظرسنجی از شمال تا جنوب تهران بوده و رتبه اول نارضایتی را داشته است.

 وجود این نارضایتی و عقب ماندن توسعه فرهنگی از توسعه فیزیکی آپارتمان‌ها در کلان‌شهر تهران، باعث شد تا شهرداری تهران از اواخر دی ماه ۹۹ اجرای طرح «ارتقا فرهنگ آپارتمان‌نشینی» که با نام کمپین «همسایه هم» شناخته می‌شود را کلید بزند. این طرح پشتوانه مطالعاتی حدوداً ۱۸ ماهه دارد. بر اساس این طرح تا پایان تابستان ۱۴۰۰ احتمالاً بخش زیادی از ساکنان مناطق ۲۲ گانه تهران نسبت به حوزه‌‌های حریم خصوصی، همسایگی و مدیریت پسماند در زندگی آپارتمان‌نشینی، اطلاعات و آگاهی نسبی پیدا کرده و این سه حوزه تبدیل به دغدغه آن‌ها خواهد شد.

سبک زندگی، از دیروز تا امروز

 متین رمضان خواه، معاون اداره کل شهروندی معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران در گفتگو با «دروازه تهران»، مهم‌ترین ویژگی شهرهای جدید که الزام توجه به توسعه فرهنگی را بیش از پیش مهم جلوه می‌دهد، این‌گونه عنوان می‌کند:

با تغییر سبک زندگی از مدل اجتماع‌های اولیه به سمت جامعه شدن، شهرها از حالت ایستایی به سمت پویایی حرکت کرده‌اند و امروزه ما با شهرهای متحرک یا فرامتحرک مواجه هستیم. به این معنا که با تغییر از زیست اجتماع‌محور به جامعه‌محور یا بهتر بگویم با تغییر از سبک زندگی روستانشینی به شهرنشینی، تحرک به یکی از مهم‌ترین عناصر جدی در بستر فضاهای شهری تبدیل شده است.

 رمضان خواه در توضیح بیشتر می‌گوید: حرکت کردن از فضاهای منزل به سمت فضاهای کاری و تحصیلی از ویژگی‌های زندگی در شهرهای مدرن است. ما در اجتماعات کوچک‌تر مانند روستاها یا حتی زندگی‌هایی که هنوز کاملاً وارد سبک شهرنشینی نشده‌اند، عموماً شاهد همزیستی و همراهی افراد با یکدیگر در محیطی کوچک هستیم و این همزیستی در حوزه‌های اقتصاد، سیاست، مذهب، خانواده و… تقریباً در تمام دوران زندگی یک فرد وجود دارد و با دیگر افراد اجتماع پیوند بسیار نزدیکی دارد؛ اما در شهرها مسئله تحرک اهمیت جدی در زندگی افراد دارد زیرا فرد دیگر در محیطی بسته قرار ندارد و در میدان‌های مختلفی حضور، فعالیت و نظر دارد. به همین دلیل مسئله قانون‌گذاری و مسئله شیوه ارتباط افراد اهمیت پیدا می‌کند؛ زیرا تنظیم رابطه در فضای جامعه یکی از مهم‌ترین مسائل است.

مسئله اصلی آپارتمان‌نشینی

 معاون اداره کل شهروندی معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران بعد از مقدمه‌ای که عنوان کرد، ادامه داد: حالا این مجموعه‌ای که در متحرک‌ترین حالت ممکن در شهرها در حال زندگی هستند، هم‌زمان باید در آپارتمان‌ها با یکدیگر زندگی کنند بدون آنکه تفاوت‌های آنان مانع ارتباط مسالمت‌آمیز آن‌ها شود.

در حال حاضر آپارتمان‌ها در تمام شهرهای بزرگ دنیا یکی از رایج‌ترین شیوه‌های زیست سکونت برای افراد هستند؛ اما مهم‌ترین مسئله‌ای که در رابطه با آپارتمان‌ها وجود دارد، در حوزه‌ اجتماعی با عنوان «فاصله بین نرم‌افزار و سخت‌افزار» شناخته می‌شود. رمضان‌خواه با ذکر این نکته توضیح می‌دهد: عموماً انتقال تکنولوژی با سرعت و به راحتی اتفاق می‌افتد و در سایه این انتقال به حوزه نرم‌افزار چندان توجه نمی‌شود. نمونه بارز این انتقال سخت‌افزاری، شیوه مسکن‌سازی به صورت آپارتمان است. به همین دلیل ما با مسئله‌ای جدی مواجه هستیم به این صورت که ما افراد بسیار زیادی را در دل ساختمان‌ها برده‌ و ساکن کرده‌ایم اما به آن‌ها در زمینه بایدها و نبایدهای آپارتمان‌نشینی آموزش کافی و لازم نداده‌ایم. به این ترتیب علی‌رغم اینکه مناسبات در زندگی شهری و آپارتمان‌نشینی بسیار پیچیده‌تر از زندگی اجتماع‌محور در روستاها شده است، آموزش کافی برای مواجه با این تغییرات به افراد داده نشده است.

انسان‌های گم‌گشته در زندگی شهری

 در گذشته و در شیوه زیست اجتماع‌محور یا شهری نشده، عموماً در پنج حوزه‌ اقتصاد، اجتماع، سیاست، آموزش، رسانه و خانواده پیوند نزدیکی میان افراد وجود داشته حال آنکه چنین پیوندهایی دستکم با عمق گذشته، در زندگی شهری امروز وجود ندارد. با این فرض، رمضان خواه عقیده دارد «به دلیل دوری که میان حوزه‌های مختلف و زیست افراد اتفاق می‌افتد فرد با یک مسئله جدی مواجه می‌شود و آن گم گشتگی است. در واقع نهادهایی که زیست آپارتمان‌نشینی یا مسکن کوچک اما متراکم را توسعه داده‌اند، هرگز سیاست‌گذاری خاصی برای تنظیم روابط اجتماعی در چنین زیستی نداشته‌اند. برای مثال در یک ساختمان راه‌پله و آسانسور برای اینکه افراد بتوانند با یکدیگر ارتباط فیزیکی داشته باشند ساخته شده است اما هیچ‌گاه سازوکاری برای اینکه افراد چگونه با یکدیگر روابط اجتماعی سالم داشته باشند، تعریف نشده است.»

رمضان خواه می‌گوید در نبود این سازوکارها باید سیاست‌گذاری شود تا به اهداف مطلوب دست یافت. به این معنا که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی یا اجتماعی موضوع سنجیده شود تا در نهایت به قوانین و آموزه‌هایی همه‌شمول رسید که توان آموزش به ساکنان آپارتمان‌ها را داشته باشند.

چرا ارتقا فرهنگ آپارتمان‌نشینی مهم است؟‌

 ما در دهه ۵۰ و سپس از دهه ۷۰ به این سو شاهد رشد آپارتمان‌نشینی در شهرها به خصوص کلان‌شهری مثل تهران بوده‌ایم. امروزه ۹۳ درصد شهروندان تهرانی آپارتمان‌نشین هستند ولی آن‌طور که معاون اداره کل شهروندی معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران عنوان می‌کند، هرگز هیچ باید و نبایدی برای آپارتمان‌نشینی تعریف نکرده‌ایم.

 به گفته رمضان خواه یکی از مهم‌ترین دلایلی که شهرداری تهران طرح ارتقا فرهنگ آپارتمان‌نشینی با تمرکز بر توسعه آموزش در سه حوزه حریم خصوصی، مشارکت و همسایگی و همچنین مدیریت پسماند را آغاز کرده، به این باز می‌گردد که آپارتمان‌ها محل تلاقی حریم عمومی و حریم خصوصی افراد هستند.

 او در توضیح بیشتر می‌گوید: در واقع آپارتمان نسبت به خانه و محله یک وجه تمایزی دارد که ما روی آن دست گذاشته‌ایم و آن این است که خانواده چون فضایی خصوصی دارد افراد اجازه نخواهند داد که نهادهای سیاستی یا عمومی یا حکمران ملی به آنجا نزدیک شوند و کاملاً هم درست است. در حوزه محلات نیز عموماً سیاست‌های مشارکتی با شکست مواجه می‌شده‌اند؛ اما آپارتمان‌ها علی‌رغم اینکه فضاهای خصوصی هستند، با جامعه پیوندهایی داشته و دقیقاً در مرز حریم خصوصی و فضای عمومی قرار دارند؛ یعنی در این محیط افراد به قدری به هم نزدیک می‌شوند که از مرزهای فضای عمومی رد می‌شوند اما همچنان از مرز حریم خصوصی یکدیگر عبور نمی‌کنند. به همین دلیل میدان آپارتمان از این نظر بسیار مهم بوده، ضمن آنکه بسیاری از اختلافاتی که در سطح محلات و شوراهای حل اختلاف داریم، به مسائل آپارتمان‌نشینی باز می‌گردد؛ بنابراین ما در پروژه ارتقا فرهنگ آپارتمان‌نشینی در تهران با سه طبقه‌بندی شامل مدیریت دانش، تبلیغات و رسانه و همچنین ورود به میدان و سطح محلات برای ارتقا فرهنگ آپارتمان‌نشینی وارد عمل شدیم تا افراد از شهرنشینان یا آپارتمان‌نشینان، به شهروندانی فعال و آگاه تبدیل شده و زندگی با کیفیت را در آپارتمان‌های تهران تجربه کنند.