ابراهیم جهانبخش

سال‌هاست که مقبره جهانگیرخان صور اسرافیل و ملک‌المتکلمین از شهیدان راه مشروطه در جوار بیمارستان لقمان خبرساز می‌شود. هرازگاهی علاقه‌مندان میراث فرهنگی تصاویری از سنگ قبر‌های آسیب دیده روی صفحه‌هایشان در شبکه‌های اجتماعی می‌گذارند و بعد دیگر هیچ تا خبر جدید. ماندن این قبر‌ها تا به امروز هم بیش از همه مدیون خانواده‌ این مشروطه‌خواهان بوده است. آخرین مالک مقبره شیرین بیانی، نوه دختری فرزند ملک‌المتکلمین بوده است. جهانگیرخان و ملک‌المتکلمین از جمله آن هشت نفر روشنفکر و مشروطه خواهی بودند که محمدعلی شاه قاجار خواهان دستگیری و اخراج آنان بود. مجلس شورای ملی با دستگیری آنان مخالفت می‌کند. شاه بعد از آنکه مجلس را به توپ می‌بندد دستور دستگیری تعدادی از مشروطه خواهان را می‌دهد. در میان آن‌ها جهانگیرخان صور اسرافیل و ملک‌المتکلمین هم بودند. ابتدا آن‌ها را در مقابل چشم شاه شکنجه می‌دهند و در نهایت طناب‌ بر گردن آن‌ها می‌اندازند. یک خبرنگار روس مرگ آن‌ها را چنین توصیف کرده است: «سرگذشت این دو تن (میرزا جهانگیرخان و ملک المتکلمین) بسیار ساده بود. امروز ایشان را به باغ بردند و پهلوی فواره نگاه داشتند. دو دژخیم طناب به گردن ایشان انداختند. از دو سو کشیدند. خون از دهان ایشان آمد و این زمان، دژخیم سومی خنجر در دل‌های ایشان فروکرد». پیکر این دو را همان شب به خندق پشت دیوارهای باغ شاه انداختند مشروطه‌خواهان پیکر آن دو را در کنار خندق به خاک سپردند و نشانی‌ محل دفن را به پسرش دادند. سال‌ها بعد مهدی ملک‌زاده، پسر ملک‌المتکلمین آن زمین را خرید و آرامگاهی بر مزار آن دو تن ساخت.

بر مزاری که مزاری نیست؟

از سال ۱۳۸۳ که احمد محیط طباطبایی به خبرنگاران آدرس این مزار را داد و در همان سال در فهرست آثار ملی ثبت شد تا به امروز سرنوشت آن پیچ‌های زیادی خورده است. زمانی بیمارستان لقمان که به فکر گسترش بود به این زمین فکر می‌کرد. حتی گفته می‌شد تفاهم‌نامه‌ای میان بیمارستان و خانم شیرین بیانی برای استفاده از زمین‌‌های این خانواده وجود دارد. کمی بعد‌تر نگهبانی که از سوی خانم بیانی بر سر این مقبره گمارده شده بود خود به یک مشکل تبدیل شد. نوه دختری فرزند ملک‌المتکلمین که خود در کانادا زندگی می‌کند و فردی را به نگهبانی از آرامگاه گذاشته بود. نگهبان در دوره‌ای برای حفاظت بیشتر از آرامگاه مکان زندگی خود را به این آرامگاه منتقل کرد. او از بعد اینکه تصمیم به بازسازی مقبره گرفته شد، مکانی برای زندگی خواست. در یک مرحله خانه‌ای که در اختیار او قرار گرفت مورد پسندش قرار نگرفت به دادگاه شکایت کرد. از طرفی در دوره‌ای خانواده بیانی نسبت به طرح بازسازی که قرار بود در جریان آن یک کافی شاپ هم در کنار مجموعه ساخته شود، اعتراض کردند و آن را بی‌مناسبت به آرامگاه دانستند. شکایت‌های مختلف حقوقی باعث شد که کار مرمت و بازسازی مقبره‌ها مدام به تأخیر بیفتد تا اینکه در روز‌های گذشته در شبکه‌های اجتماعی خبری مبنی بر استفاده از زمین‌های آرامگاه به عنوان پارکینگ بیمارستان منتشر شد. خبر از سوی مسئولان بازسازی و مرمت آرامگاه تکذیب شد؛ اما مسئولین این باز‌سازی با کدام ارگان است؟

مقبره ساخته خواهد شد

در حال حاضر مسئولیت بازسازی این مقبره به عهده سازمان زیبا‌سازی شهرداری تهران است. به طور کل پیگیری چهره‌های فرهنگی شورای شهر به خصوص احمد مسجد جامعی در به سر‌انجام رسیدن سرنوشت این مزار‌ها نقش زیادی داشته است. حالا برزین ضرغامی مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری ضمن تکذیب خبر تبدیل شدن این آرامگاه به پارکینگ بیمارستان به سایت شهر گفته است: «سال گذشته سازمان زیباسازی شهرداری تهران مقبره تخریب شده، سرداب و بخشی از محل‌های در حال ریزش را مرمت کرد. البته بخشی از اقدامات مرمت نیمه‌کاره باقی مانده است و ابزارآلات پیمانکار پروژه در محوطه آرامگاه وجود دارد.» برزین ضرغامی در ادامه افزوده است: «در این مقبره، یک سرایدار به همراه خانواده‌اش بیش از پنجاه سال زندگی می‌کردند و حتی ادعای مالکیت بخشی از مقبره را داشتند که در آن ساخت‌وساز انجام شده بود. در گام اول برای این خانواده محل مناسبی تهیه شد و سپس فضای اقامت سرایدار تخریب و به فضای مقبره افزوده شد. شهرداری در راستای ایجاد دسترسی بیشتر و بهتر به مقبره، ساختمانی را هم‌جوار با آن خریداری کرد و آن را به عنوان قلمرو به این مقبره تاریخی افزود.» مدیرعامل سازمان زیباسازی در این گفت‌وگو تأکید کرده است که بیمارستان لقمان دخالتی در حریم مقبره ندارد. حالا به نظر می‌آید کار به مرحله‌ای رسیده که برای شهدای مشروطه مقبره‌ای عمومی برپا خواهد شد.