احسان رستمی‌پور

خیابان ولیعصر بعد از میدان تجریش پیچ می‌خورد و سرازیر می‌شود. بعد از پیچ صدای آب روان در جویی که درختان کهنسال در دو طرف احاطه‌اش کرده‌اند، نگاه‌ها را به سمت یک عمارت سفید قدیمی جلب می‌کند. نمای دیدنی‌ از باغ فردوس که حالا موزه سینما را در خود جای داده، تصویر این قسمت از بلندترین خیابان پایتخت را زینت بخشیده است. مجموعه کافه‌ها، فروشگاه، سینما و موزه این باغ تاریخی را سال‌هاست به پاتوق اهالی شهر تبدیل کرده است و کمتر شب و روزی می‌توان اطراف جوی آبی را که به سمت عمارت می‌رود، خالی از رهگذر و بازدیدکننده دید. خنکای باغ فردوس و درختان بلندبالاییش و دسته دسته طوطی‌های سبز که جیغ‌کشان بین درختان بازی می‌کنند، یادگار دوره‌ای از باغ‌سازی در تاریخ تهران هستند. دوره‌ای که تهران در حال گسترش بود و هوای مطبوع و زمین‌های مرغوب دامنه کوه البرز چشم دربار و درباریان را گرفت.

باغی که از تاریخ گذر کرد

باغ فردوس این‌روزها دوستداران زیادی دارد اما شاید کمتر کسی بداند که عمارت سفید ستون‌دار میان باغ با گچ‌بری‌های زیبایش تنها بخشی از باغ بزرگ فردوس بوده که حالا باقی مانده است. محمدشاه قاجار در سال ۱۲۲۷ هجری شمسی شروع به ساخت قصر محمدیه در شمیران کرد و توجه رجال دربار هم به ییلاقات شمیران جلب شد. هر یک از رجال دربار در اطراف محمدیه شروع به خرید و ساخت باغ و عمارت کردند. که یکی از آنها باغی در نزدیکی تجریش بود که بعدها باغ فردوس شد. باغی که برخلاف باغ محمدیه شاه توانست حوادث تاریخ را تاب بیاورد و برجا بماند.

منوچهر ستوده، ایرانشناس قدمت این باغ را مربوط به حاجی میرزا آقاسی، آخرین صدراعظم محمد شاه قاجار و چنارهای کهن باغ را یادگار حسنعلی میرزا، ششمین فرزند فتحعلی شاه و حاکم وقت تهران میداند. اما بسیاری این باغ را با نام معیرالممالک می‌شناسند و دوره رونق این باغ نیز مربوط به زمان معیرالممالک‌هاست. دوستعلی‌‌خان معیرالممالک در روایتی دیگر ساخت این باغ را چنین شرح می‌دهد: «چون حسینعلی‌خان معیرالممالک، وزیر مالیه و خزانه سلطنتی بود و می‌بایست گاه و بی‌گاه در کنار حضرت باشد، لازم دید محل مناسبی نزدیک قلعه محمدیه برای خود تامین نماید. بنابراین چند خانه رعیتی و مقداری زمین زراعی و بایر را از صاحبانش خریداری نمود و به ایجاد ساختمان و خیابان بندی و درختکاری همت گماشت. عمارتی دو طبقه به سبک آن دوران که فیلگوش نامیده میشد بنا نهاد و آنجه را باغ فردوس نام گذاشت.»

اوج زیبایی

دوستعلی‌خان نظام‌الدوله، فرزند حسینعلی‌خان باغ را به اوج زیبایی خود رساند و عمارت سفید امروزی نیز توسط نظام‌الدوله در بخش جنوبی باغ فردوس ساخته شد. هر چند پسرش دوست محمدخان پس از او این باغ را رها کرد. اعتمادالسلطنه در خاطرات سال ۱۲۶۶ هجری شمسی خود می‌نویسد: «هجده سال بود که این باغ را ندیده بودم. تمام درخت‌ها افتاده، عمارت خراب شده، در حقیقت تبدیل شده به وادی برهوت! آن وقت که نظام‌الدوله معیرالمملک در این باغ بودند و بر امور آن نظارت داشتند، سجده‌گاه مردم بود.» باغی که علی اکبرین عبدالجلیل چاپارباشی آن را «فردوس طهران» خوانده بود در زمان دوست‌محمدخان شکوهش را از دست داد تا جایی که چاپارباشی می‌نویسد: «درختان قوی هیکل آنجا را که هر یک در رفعت و بلندی با چرخ برین همسری می‌نمود از بیخ و بن بریده و به سوخت مطبخ و کارخانه تماما آتش زده.»

پس از دوست‌محمدخان این باغ چندباری دست به دست شد. براساس اسناد محمدولی‌خان سپهسالار تنکابنی آخرین فردی بود که باغ را خرید، قنات باغ را دایر و سردر باغ را از نو  ساخت. هرچند او در دوره پهلوی اول به دلیل بدهی زیاد خودکشی کرد و وارثان باغ فردوس را به جای بدهی پدر به تجراتخانه طومانیانس دادند. دادگاه هم این باغ را به جای طلب دولت از تجارتخانه گرفت و در اختیار وزارت مالیه گذاشت. بخش‌هایی از باغ فردوس فروخته شد اما عمارت باغ و ۲۰ هزارمتر مربع زمین آن در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی به وزارت معارف رسید. عمارتی مدتی به عنوان دبیرستان استفاده شد و پس از انقلاب به مرکز فیلم‌سازی وزارت ارشاد رسید و این روزها موزه سینمای ایران است.

برشی از یک باغ بزرگ

گذر زمان باغ فردوس را دچار تحولات زیادی کرده است. از باغی که زمانی هفت ورودی داشت و با قصر محمدیه ۲۰۰ قدم بیشتر فاصله نداشت، حالا تنها یک عمارت باقی مانده است. عمارتی که هرچند نام باغ فردوس را زنده نگه داشته اما تنها بخش کوچکی از باغ فردوس تاریخی است. عمارت فعلی نیز به استناد عکس‌ها و اسناد باقی مانده تغییرات بسیاری در طول تاریخ کرده است. در زمان محمدشاه قاجار و برای برپایی باغ فردوس اولین عمارت باغ را دوستعلی‌خان معیر الممالک در دو طبقه به سبک فیلگوش ساخت. این بنا در شمال باغ قرار داشت. عمارت دوم که عمارت فعلی باغ است را دوستعلی‌خان نظام‌الدوله در جنوب باغ ساخت که پس از ساخت عمارت دوم، عمارت شمالی به تدریج تخریب شد.

منوچهر ستوده، ایرانشناس عمارت اصلی را ساخت دست استادان اصفهانی و یزدی می‌داند. دیالافوا، باستان‌شناس فرانسوی که این باغ را در سفرش به ایران دیده، آن را بنای نیمه تمام خوانده که نقاشی‌های روی دیوار عمارتش کار یک نقاش مبتدی ایتالیایی بوده است. تصاویر تاریخی از این عمارت جنوبی شکل دیگری دارد از جمله ایوان‌های دو سوی بنای اصلی که در دوره پهلوی و به دستور رضاشاه به فضای بسته تبدیل شده است. جز دو عمارت شمالی و جنوبی بناهای دیگری در باغ فردوس قرار داشته است که تخریب شده‌اند. از جمله اندرونی موسوم به رشک بهشت که توسط دوستعلی‌خان نظام‌الدوله در جنوب غربی باغ ساخته شده بود. از این بنا حالا تنها دو ستون باقی مانده که در مجموعه موقوفات دکتر افشار قرار دارد.

تنها حوضی کوچک باقی ماند

برخی از جهانگردان و مقامات خارجی  از جمله بنجامین نخستین سفیر امریکا در ایران که باغ فردوس را دیده‌اند از آن به عنوان باغی نام برده‌اند که برخلاف باغ‌های ایرانی بدون استخر و حوض بوده است. اما به نظر می‌آید بدون استخر بودن این باغ در همه دوره‌ها و ایده‌ای ثابت نبوده. روایت‌های تاریخی دیگر نشان می‌دهد که آب باغ فردوس از دو قنات محمدیه و قنات فردوس تامین می‌شده است. دوستعلی معیری هم به فواره‌ها و استخرهای این باغ اشاره کرده و نوشته: «برابر نمای جنوبی عمارت کنونی زمینی وسیع و سراشیبی بود که آن را با ساختن سنگچین به صورت هفت قطعه مسطح درآوردند که هر یک با دیگری چند متر اخلاف سطح و مساحت داشت. آنگاه روی هر یک از قسمت ها استخری با فواره ایجاد نمودند.» معیری همچنین به وجود استخری در شمال باغ نیز اشاره کرده است.

ساختاری که باغ فردوس را تبدلی به یکی از باغ های ایرانی کرده بود و در صورت حفظش شاید جایی در فهرست آثار جهانی یونسکو همراه دیگر باغ‌های ایرانی پیدا می‌کرد در زمان دوست‌محمدخان از بین رفت. به دلیل بی توجی استخرها متروک ماند و تخریب شد. هر چند در زمان سپهسالار بخشی از استخرها احیا یا دوباره ساخته شد اما استخرهای باغ بعدها به طور کامل از بین رفت و اکنون تنها حوضی کوچک در شمال عمارت کنونی قرار دارد.

خاطره‌ای که زنده است

هر چند از باغ وسیع فردوس با هفت ورودی و هفت استخر حالا تنها یک عمارت و حوض باقی مانده است اما این تکه تاریخی در شمیران بخشی از تاریخ تهران را حفظ می‌کند. عمارتی که سال‌هاست به موزه سینما ایران تبدیل شده  و کاربری فرهنگی دارد، هر چند تعدد کاربری‌های تجاری در اطراف آن به جنبه تاریخی باغ ضربه زده است. موزه سینمای ایران نیز یکی از موزه‌های متفاوت شهر تهران است. موزه‌ای که با کمی رسیدگی بیشتر و تاکید دوباره بر تاریخ باغ فردوس می‌تواند موقعیت خود را در لیست جاذبه‌های تهران بهتر کند و گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را به این باغ تاریخی شمال تهران بکشاند.

 

منابع: مروری بر تاریخچه و روند شکل‌گیری باغ فردوس – فریباسادات مفتخری، علیرضا دودانگی

ایران و ایرانیان در عصر ناصر‌الدین شاه- اس جی دبلیو بنجامین- ترجمه محمد حسین کرد بچه