زهرا داستانی

تهران را با محله‌هایش می‌شناسند؛ از سنگلج تا تجریش، از پامنار تا صادقیه. اگر قرار باشد از تهران بگوییم به غیر از موقعیت جغرافیایی و اهمیت سیاسی‌اش در ایران، این محله‌هایش هستند که حرفی برای گفتن دارند. برخی محله‌ها به واسطه قدمت تاریخی‌شان و برخی دیگر به واسطه ویژگی‌‌های خاص اجتماعی و فرهنگیشان هستند که هویت تهران را می‌سازند. محلات «جوادیه» از جمله همین محلات هویت‌سازند که تهران را باید با آنها تعریف کرد و شناخت.

تهران ۳ محله جوادیه دارد. یکی در منطقه ۴، یکی در منطقه ۱۴ و دیگری در منطقه ۱۶. اما معروف‌ترین آن که در میان تهرانی‌ها شناخته شده‌تر است، محله جوادیه واقع در جنوب شهر تهران است که قدمتی نزدیک به ۷۰ سال دارد. عمر بیش از نیم قرنی آن، این محله را به یکی از محلات قدیمی تهران بدل کرده است. جوادیه مملو از خانه‌هایی قدیمی و درهم رفته است اگرچه حالا آپارتمان‌ها چند طبقه هم در کنار خانه‌های کوچک، خیابان‌های باریک، کوچه‌های تودرتو جوادیه به چشم می‌خورند اما همچنان این محله بافتی قدیمی دارد.

جوادیه زمانی با سینما توسکا از خیل مشتاقان فیلم و سینما پذیرایی می‌کرد و با پل قدیمی محله و بچه‌های سرپل جوادیه شناخته می‌شد اما امروز از هیچکدامشان خبری نیست. برخلاف محلات همجوارش چون نازی‌آباد، علی‌آباد و یاخچی‌آباد که از ابتدا روستا بودند، جوادیه در گذشته زمین زراعی بوده که در جریان توسعه تهران در طول دهه‌ها به محلی برای سکونت شهروندان تبدیل شده است.

پیدایش

نقطه آغازین فرآیند ساخته شدن محله جوادیه به سال‌های پس از جنگ جهانی دوم باز می‌گردد. زمانی که راه آهن در سال ۱۳۱۵ با همکاری آلمانی‌ها به تهران رسید. خط راه‌آهنی که بخشی از آن در زمین‌های جوادیه واقع شده بود. به دنبال این خط راه آهن ساخت انبار گندم (سیلو)، سازمان چای و انبار کالا در زمین‌های این منطقه زمینه را برای کارگرنشین شدن جوادیه محیا کرد. مهاجرانی که در جستجوی کار به تهران مهاجرت می‌کردند با جذب شدن توسط صنایع تازه تاسیس تهران از جمله سیلو، کشتارگاه، راه‌آهن، چیت‌سازی، روغن نباتی و سازمان چای، قند و شکر و …، در جوادیه ساکن شدند.

محله جواديه به‌طور رسمی در حدود شصت سال پيش برای سکونت کارگران کشتارگاه که در حاشيه جنوبی اين محله واقع بود، شکل گرفت. علاوه بر کارگران کشتارگاه بسياری از کارگران ساده راه آهن و شرکت نفت نيز که در شمال جواديه قرار داشتند نيز جواديه را به عنوان محل سکونت خود انتخاب کردند. حضور بيشترين بناهای قديمي محله در دو قسمت شمالی و جنوبی جواديه، يعنی همجوار با کشتارگاه، راه آهن و انبار نفت گواه بر اين موضوع است. با توجه به اين که بيشتر کارگران  مهاجر بودند، جواديه از ابتدا به عنوان محله‌اي مهاجرنشين شکل گرفت. خانه‌های کوچک و نقلی در زمین‌هایی که قیمت پایینی در آن زمان داشت، یکی از بهترین گزینه‌های سکونت کارگران بود که با درآمد آنها سازگار داشت. از سوی دیگر سکونت در محله جوادیه برای کارگران مزیت دیگری هم داشت و آن نزدیکی خانه‌هایشان با محل کارشان بود.

زمین‌های زراعی محله جوادیه که متعلق به شخصی به نام جواد فردانش بوده به دنبال ورود مهاجران به این منطقه به آنها بخشیده شد. جواد فردانش که متولد ۱۲۹۴ در تهران و در خانواده‌‌ای ثروتمند قاجاری با پدری تاجر و متولد شده بود. او بعد از تحصیل در رشته مهندسی الکترونیک در آلمان به ایران بازگشت. شاید همین تحصیلات عالیه در یک کشور خارجی بود که سبب شد او نقش بسیاری در آبادانی محله مهاجرنشین جوادیه داشته باشد.

او شخصا بر قطعه‌بندی املاک و خیابان‌کشی، محله جوادیه نظارت داشت و از همین رو بود که این محله همچنان از جمله محلات دارای معابر شطرنجی با دسترسی‌های محلی بسیار مطلوب در تهران شناخته می‌شود. مجموعه این اقدامات مهندس فردانش برای ساخت این محله سبب شد تا در سال ۱۳۳۰ نام جوادیه برگرفته از نام کوچک او روی این محله گذاشته شود. نامی که تا امروز همچنان بر روی این محله باقی مانده است.

جوادیه امروز

اگرچه این محله در طول سال‌هایی که از زمان شکل‌گیرش می‌گذرد دچار تغییر و تحولات بسیاری شده اما همچنان فارغ از معابر شطرنج و مهندسی خاص این محله که از مهندس فردانش به یادگار مانده، بناها ديگري نيز پا برجاست. مسجد جامع فردانش در كوچه شهيد بابك مؤمني معروف به بازارچه جواديه همچنان در این محله باقی است. اين مسجد ۱ طبقه با ۶۰۰ مترمربع مساحت واقع در بازار جواديه در دو نبش است. اين مسجد به گواهي كتيبه خود در سال ۱۳۳۲ به همت جواد فردانش و به نام ايشان توسط استاد معمار هاشم رمضاني بنا شده است كه محل تجمع و حضور كسبه و مردم قديمي و بازاريان جواديه در هنگام نماز ظهر است. اين مسجد عليرغم سن کمش جايگاه ويژه‌اي در هويت محله جواديه داشته و به بازار جواديه حال و هواي يك بازار ايراني را بخشيده است.

اما تنها بناهاي به یادگار مانده از دوران مهندسی آلمانی‌ها و نظارت مهندس فردانش نيست که هويت و تاريخ محله جواديه را مي‌سازد. زمین‌های خاکی که پيشينيه بدنه غربی اين محله است، بخشی از هویت و تاريخ اين محله را تشکيل مي‌دهد. زمين‌هايي که امروزه بزرگراه نواب صفوی جاي آن را گرفته است. علت اهميت این زمین‌های خاکی در شکل‌گیری هویت محله جوادیه حضور فرودگاه قلعه‌مرغی است که از زمان شکل‌گيری جواديه در سمت غربی اين محله وجود داشته است.

با توقف ساخت و سازهای محله در اين مکان، لبه غربی محله توسط زمين خاکی نواری شکلی از فرودگاه قلعه مرغی فاصله گرفته است. اين زمين‌های خاکي، ساليان متمادی محل بازی کودکان، نوجوانان و جوانان جواديه بوده و بسياری از بازيکنان فوتبال ملي ايران از اين زمين‌ها برخاسته‌اند. از همين روی اين حاشيه خاکی برای جواديه تبديل به يک مولفه قوی هويت‌ساز شده است. اگرچه حالا زمين‌های خاکي جای خود را به بزرگراه نواب صفوی داده‌اند، اما بزرگراه نواب نيز به عنوان يک محور شهری جديد با گذشت زمان تاثيرات خود را بر محله جواديه خواهد گذاشت.

حالا محله جواديه با حدود ۵۰ هزار نفر جمعیت ثابت و سکونت حدود ۱۲۷۵۷ خانوار در آن یکی از محله‌های مهم منطقه ۱۶ تهران به شمار ‌می‌آید. تراكم جمعيتي زياد، خانوارهاي پر جمعيت با ميانگين سني پايين، از عمده‌ترين خصوصيات جواديه بوده و هست .

 

منبع:‌ از پژوهش‌های واحد «مدیریت محله» شهرداری تهران

۱۵ شهریور ۱۳۹۹ – روزنامه چندرسانه‌ای دروازه تهران

از میان گزارش‌ها: جوادیه بالای شهر