«جوادیه‌»ی بالای شهر

زهرا داستانی

اغلب «جوادیه» را به جوادیه راه‌آهن در منطقه ۱۶ و  جنوب شهر می‌شناسند، محله‌ای با کوچه‌های بن بستِ تو در تو و خانه‌های کوچک در هم تنیده. اما برخلاف تصور قدیمی‌ترین محله‌ای که نام جوادیه را داشته، روستایی قدیمی در شمال شرقی تهران است. محله‌ای که برخلاف جوادیه مهاجرنشین و کارگر نشین جنوب شهر به واسطه همجواریش با باغات، فضاهای سبز و محدودۀ جنگلی سرخه‌حصار و به واسطه نسیمی که از کوه دماوند و دره جاجرود و توچال بر آن می‌وزد آب و هوایی ملایم دارد.

زمین‌های روستای جوادیه را در دهه‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ یزدی‌ها در اختیار داشتند. آن طور که منوچهر ستوده، ایرانشناس در کتاب خود در سال ۱۳۲۶ می‌نویسد: «این روستا، چهار خانوار رعیت‌نشین یزدی داشته. در اراضی روستا سه پارچه باغ و یک قلعه رعیتی با یک عمارت اربابی در یکی از باغ‌ها وجود داشته، زمین‌های کشتزار ده در جنوب واقع شده و وسعت زیادی نداشته. شغل اهالی، باغ‌بانی و کشاورزی و گله‌داری و گاو‌داری بوده است.» ستوده، مالک ده را آقا سید جواد، پسر ظهیرالاسلام آقامیرزا زین العابدین امام جمعه تهران می‌داند. فردی از خاندانی که از زمان فتحعلی‌شاه نسل به نسل امامِ جمعۀ مسجد شاه (مسجد امام خمینی) بوده‌اند. خانۀ امام جمعۀ تهران نزدیک میدان بهارستان در خیابان ظهیرالاسلام قرار داشته و خانواده ظهیرالاسلام هر از گاهی برای تفریح به جوادیه به عنوان ملک ییلاقی می‌آمده‌‌اند. نام جوادیه هم از نام مالک این اراضی بر این روستا باقی ماند.

بعدتر جوادیه به سبب آنکه مهدی ارباب یزدی، مالک مهدی‌آباد (همسایه شرقی جوادیه) زمین‌های جوادیه، تهران‌پارس و مهدی‌آباد را خردیدند، به «جوادیۀ ارباب مهدی» نیز معروف شد و بر تعداد ساکنان یزدی‌ و زرتشتی در جوادیه افزوده شد. جوادیه تا سال ۱۳۲۰ شمسی به صورت زمین مزروعی و باغ بود و اراضی آن از سمت شمال تا خاک‌سفید و تهران‌پارس بعدی ادامه داشت. در شرق آن زمین‌های حکیمیه و در جنوب آن مسیل رودخانۀ سرخه‌حصار قرار داشت که بعدها منطقۀ سبز اعلام شد.

ساخت فرهنگسرا

براساس نوشته محسن معتمدی در جغرافیای تاریخی تهران و بنا به آنچه در سایت فرهنگسرای اشراق نوشته شده، سال ۱۳۴۸ پس از مرگ مهدي ارباب قسمت شرقی محله جوادیه که شامل مجموعه باغ و ساختمان‌هاي آن بوده به دربار پهلوي دوم واگذار شده است. در همان زمان اين باغ ملي اعلام شده و به دو قسمت پارک جواديه و باشگاه شهرداري تقسيم مي‌شود. پس از پيروزي انقلاب اين باغ به شهرداري منطقه۴ تبديل شده و در سال ۱۳۷۴ با تاسيس سازمان فرهنگي هنري شهرداري تهران تحت پوشش سازمان درمي‌آيد و با عنوان فرهنگسراي اشراق به فعاليت خود ادامه مي‌دهد.

ساختمان اصلي فرهنگسرای اشراق حدود ۱۰۰ سال و باغ بزرگ آن بيش از ۲۰۰ سال قدمت دارد. نقل است که ساختمان قديمي توسط يکي از دامادهاي ناصرالدين شاه بنا شده است که بادگير آن يکي از بزرگترين و زيباترين بادگير ايران محسوب مي‌شود. قسمت اعظم باغ، محوطه فرهنگسرا و ساختمان قديمي به همان زمان قجر برمي‌گردد. بعد از سقوط قاجاريه يکي از خوانين همين منطقه به نام «مهدي ارباب يزدي» که از وکلاي مجلس آن زمان بوده اين باغ را از امام جمعه داماد ناصرالدين شاه خريداري مي‌کند. مهدي ارباب در دوره پهلوي و بر اساس معماري آن دوره بناهاي موجود را تغيير داده و بناهاي ديگري هم به باغ اضافه کرده است. شايد مشهورترين قسمت باغ همان حوض‌هاي هفتگانه باشد که به صورت پله مانند با هم ارتباط دارند؛ براي همين به باغ «هفت حوض» هم گفته‌اند.

از دید مورخان

عبدالحجت بلاغی، مورخ و تهران نگار دربارۀ روستای جوادیه قبل از آنکه تفکیک شود، می‌نویسد: «در ۱۴ کیلومتری جنوب شرقی امامزاده صالح و در کنار راه شوسۀ تهران به دماوند با ۵۰ سکنه افتاده است.» در جای دیگری می‌نویسد: «به قریه معتبر دیگر رسیدیم نامش جوادیه است به مناسبت آقا سیدجواد بن الامام (ظهیرالاسلام دوم) که الحال در نجف اشرف تحصیل می‌کند و منتظرالامامه است. از اینجا به شهر یک فرسخ و نیم است و جناب امام از امامیه و جوادیه قریب چهارسنگ آب در مجاری مخصوصه جاری کرده و بیرون دروازه دوشان‌تپه تمام در حصن امام است»

براساس سرشماری که سال ۱۳۳۵ در تهران انجام شده، جمعیت جوادیه ۷۹ تن اعلام شده که شامل ۴۷ تن مرد و ۳۲ تن زن بوده است. اما روستای جوادیه در دهه‌های بعد توسعه یافته و به یکی از محلات شهر تهران بدل شده است. محله‌ای که براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ جمعیتی بالغ بر ۵۱ هزار نفر دارد. اگرچه توسعه شهری در جوادیه سبب شده تا اماکن معروفی چون فرهنگسرای طبیعت، مجموعه فرهنگی ـ ورزشی و استخر وحدت، مسجد المهدی، بوستان جعفرپناه، فرهنگسرای اشراق و … در این محله ساخته شود اما جوادیه خوش آب و هوا چهره گذشته خود را از دست داده است.

 

برگرفته از گزارش «ستاد مدیریت محله شهرداری تهران»