زهرا داستانی

شهرها در مرکز همه‌گیری کرونا قرار دارند، همان‌طور که در طول تاریخ در مرکزیت سایر بیماری‌های واگیردار قرار گرفته‌اند. این بار شیوع بیماری کرونا از شهر شلوغی در مرکز چین آغاز شد، بیماری به سرعت در سایر شهرهای جهان گسترش یافت و بیشتر قربانیانش را از شهرها گرفت. اگرچه روستاها و سایر واحدهای تقسیمات کشوری نیز از کرونا در امان نماندند اما شهرها به قطب بیماری کرونا بدل شدند و بیشترین زیان‌ها را دیدند. شهرنشینان به نسبت دیگران روزهای سخت‌تری را در قرنطینه گذراندند. هرچند زندگی در شهرها در حال تطبیق یافتن با شرایط پیش آمده است اما کارشناسان معماری و شهرسازی معتقدند که همه‌گیری ویروس کرونا در جهان حیات «شهر» را برای همیشه تغییر خواهد داد.

تاریخ نشان می‌دهد که شهرهای بزرگ از ویروس کرونا جان سالم به در خواهند برد. شهرها از زمان گیلگمش، پادشاه سومر که در حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد بر سومر حکمرانی می‌کرد، کانون بیماری‌های عفونی بوده‌اند. با وجود این شهرها همیشه قوی‌تر از قبل به زندگی بازگشته‌اند. بیماری طاعون که به مرگ سیاه معروف شد، در طی قرون وسطی شهرهای اروپا را نابود کرد و شهرهایی در آسیا تا آغاز قرن بیستم با آن درگیر بوده‌اند. آنفولانزای اسپانیایی ۱۹۱۸ حدود ۵۰ میلیون نفر را در سراسر جهان كشت، با وجود این زندگی‌ها بعد از آن کشتار ویروسی در شهر‌های بزرگ دوباره رونق گرفت

پیش‌بینی‌ها درباره آینده شهرها در پساکرونا

حدس و گمان‌های زیادی در مورد اینکه جهان پس از کووید ۱۹ چگونه خواهد بود، وجود دارد. پایگاه خبری ایندیپندت در مقاله‌ای به این مسئله پرداخته است. نویسنده این مطلب اعتقاد دارد گمانه‌زنی‌ها درباره آینده شهر‌ها بر اساس تجربه‌های تاریخی است که شهرها پس از شیوع بیماری‌های فراگیر پشت‌ سر گذاشته‌اند. در همه‌گیری‌ آغاز قرن بیستم و قرن‌های قبل، مردم به دلیل فرصت‌های شغلی بهتر و دستمزد بالاتری که پس از کاهش ناگهانی جمعیت ایجاد ‌می‌شد، به شهرها نقل مکان کردند.

کارشناسان معتقدند که برخی از شهرها و کلان‌شهرها بسته به مدت زمان رویارویی با بیماری‌ همه‌گیر کرونا تغییر شکل خوا‌هند داد. ترس از تراکم جمعیت به ویژه در مترو، قطارها و همچنین تمایل به محیطی امن‌تر ممکن است برخی را به سمت حومه شهرها و مناطق روستایی بکشاند. به ویژه خانواده‌های دارای فرزند و افراد آسیب‌پذیر ممکن است آپارتمان‌های شهری خود را با خانه‌های دارای حیاط عوض کنند. با این حال اما نیرویی دیگر، مردم را به سمت شهرهای بزرگ سوق خواهند داد. جوانان در جستجوی فرصت‌های شخصی و شغلی به شهرها هجوم می‌آورند؛ بنابراین بحران شیوع بیماری‌های همه‌گیر ممکن است دریچه کوتاهی را برای شهرها فراهم کند تا آن‌ها بتوانند دوباره پتانسیل‌های خلاقانه‌ خود را فعال کنند.

شهرهای آینده چگونه باید باشند؟

اما همان‌طور که تجربه شیوع یک بیماری همه‌گیر چون کووید ۱۹ عده‌ای را از شهرها دور و عده‌ای را روانه ‌شهرها می‌کند، این نکته که معماری شهرها پس از خلاصی از این بیماری چگونه باید باشد را مورد توجه معماران و شهرسازان قرار داده است. ایندیپندنت نوشته است در حالی که پس از شیوع ویروس کرونا برخی از مدیران شهری بر ایجاد فضای بیشتر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری در شهر تأکید داشته‌اند، تجربه قرنطینه چندماهه شهروندان توجه عده‌ای از معماران و شهرسازان را به نحوه خانه‌سازی در شهرها معطوف کرده است. تجربه قرنطینه، شهرها را با واقعیت تلخی روبه‌رو کرده که تا پیش از این از نظرها پنهان مانده بودند. دسترسی شهروندان به فضای سبز خصوصی در خانه‌ها واقعیت پنهانی بود که در جریان مواجهه شهرها با قرنطینه ساکنانشان با آن روبه‌رو شدند.

آپارتمان‌های کوچک و بدون پنجره در دوران قرنطینه برای ساکنان آن‌ها که اغلب از گروه‌های کم‌درآمد جامعه بودند، بسیار چالش برانگیز بوده است. همین عامل کارشناسان را بر آن داشته تا به دولت‌ها هشدار دهند که لازم است تغییرات فوری در زمینه معماری و شهرسازی اعمال شود.

از آنجایی که گمانه‌زنی‌ها حکایت از افزایش جمعیت شهرها در پساکرونا دارند، شهرها به خانه‌های بیشتر و البته مقرون به صرفه نیاز خواهند داشت؛ اما خانه‌های جدید نباید جعبه‌های ظالمانه و بدون پنجره‌ باشند. تجربه کرونا و ماندن در خانه این موضوع را به مدیران شهری یادآوری می‌کند که نیاز به تغییر در سیستم برنامه‌ریزی فعلی برای شهرسازی وجود دارد. تمام مکان‌هایی که مردم در آن‌ها زندگی، کار و تفریح می‌کنند باید از نظر اندازه، کیفیت، دسترسی به نور و دسترسی به فضای رفاهی از حداقل استاندارد برخوردار باشند. شهرها پس از کرونا نیازمند مکان‌هایی هستند که به جای تضعیف سلامتی و تندرستی مردم از آن‌ها پشتیبانی کنند.

تهران پس از کرونا و مشکل مسکن

اما زندگی بعد از روزگار کرونا در تهران چگونه خواهد بود. تهران به عنوان یکی از کلان‌شهرهای دنیا که بیشترین آسیب‌ها را از شیوع ویروس کرونا دیده، از جمله شهرهایی خواهد بود که نیازمند تغییر در سیستم برنامه‌ریزی برای شهرسازی است. تهران در طول چهار دهه اخیر شاهد مهاجرانی از شهرها و روستاها و تمرکز جمعیت در خود بوده است. اتفاقی که چاره‌ای جز گسترش و توسعه فیزیکی تهران باقی نگذاشته است. کمبود خانه از جمله چالش‌های تهران است. مُسکن‌هایی که متولیان تهیه خانه در تهران برای رفع این مشکل برای شهر تجویز کرده‌اند، ساخت آپارتمان‌های چندطبقه‌ی چندین واحدی بوده است. ساختمان‌هایی که تراکم بالایی از جمعیت را در خود می‌گنجاند اما از حداقل استانداردهای کیفی برای زندگی برخوردار نیست. تورم و گرانی خرید و اجاره ملک نیز بر چالش‌های شهرسازی در تهران افزوده است. گرانی مسکن و ناتوانی قشر ضعیف در تهران از یک‌سو و درآمدزایی از طریق تراکم فروشی در دوران مدیریت‌ پیشین شهری سبب شده تا آپارتمان‌ها در تهران کوچک‌‌تر و بلند مرتبه‌تر شوند. حتی عدم کنترل قیمت مسکن در تهران سبب شده تا با شکل‌گیری زاغه‌نشینی منظره شهر به هم بریزد.

با شیوع ویروس کرونا و تبعات اقتصادی‌اش در شهر تهران، اوضاع مسکن وخیم‌تر از پیش شده است. این وضعیت سبب شده تا یکی از طرح‌های پیشین دولت برای مهار گرانی مسکن جدی‌تر شود. ساخت خانه‌های ۲۵ تا ۴۰ متری از جمله‌ طرح‌هایی است که چند سال پیش برای خانه‌دار کردن افراد کم‌درآمد و زوج‌های جوان از سوی شهرداری پیشنهاد شد و حالا در شرایط فعلی دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است. طرحی که همان زمان نیز با انتقاداتی از جمله فضای تنگ این خانه‌ها برای ساکنانش همراه بود.

شهرداری تهران اگرچه وظیفه مستقیمی در تأمین مسکن شهروندان تهرانی ندارد اما خبرهایی از احتمال ورود شهرداری به حل مشکل مسکن در تهران به گوش می‌رسد. پیروز حناچی، شهردار تهران گفته که نگاه سیاسی به این اقدام ندارد و بهبود وضعیت زندگی شهروندان تهرانی از جمله اهداف شهرداری برای ورود به ساخت مسکن در تهران است.

اما آنچه شهرداری امروزه باید بیش از گذشته به آن توجه کند، همان تغییر رویکرد به شهرسازی در تهران است. حتی اگر کرونا در جهان ریشه‌کن شود، ویروس‌های دیگری وجود خواهند داشت که ما مجبور به مقابله با آن‌ها خواهیم بود؛ بنابراین ساخت خانه‌های باکیفیت و استاندارد باید از جمله اولویت‌هایی باشد که شهرداری و متولیان تأمین مسکن در تهران به آن توجه می‌‌کنند.