باربد اعلایی

از آغاز دهه ۹۰ انتشارات طهوری اقدام به انتشار سفرنامه‌هایی از مسافران ژاپنی به ایران کرد. این سفرنامه‌ها که با ترجمه هاشم رجب‌زاده و کنیجی‌ ئه اوُرا منتشر شدند، منابع تاریخی مهم و دست اولی به حساب می‌آیند که تا پیش از این کمتر پژوهشگری از وجود چنین منابعی مطلع بود. دکتر هاشم رجب زاده از آغاز دهه ۷۰ مشغول ردیابی ردپای فرهنگ ایرانی نزد ژاپنی‌هاست. عمده این ردپا در توصیف و توضیح ژاپنی‌ها از آنچه در ایران دیده‌اند خلاصه می‌‌شود. او نخستین بار سال ۱۳۷۳ سفرنامه یوشیدا ماساهارو، نخستین فرستاده ژاپن به ایران در دوره قاجار ترجمه کرد و در همه این سال‌‌ها مشغول ترجمه این آثار بوده است. در بعضی از این سفرنامه‌ها با توجه به پایتخت بودن تهران از دوره قاجاریه مسافران روز‌هایی را هم در تهران سپری کرده‌اند. با هم مروری می‌کنیم بر تهرانی که بعضی از این مسافران گزارش کرده‌اند.

سفرنامه ماساجی اینووه، مسافری در ماوراء‌النهر ایران و قفقاز

اینووه سال ۱۲۸۱ شمسی و در دوره مظفر‌الدین شاه به ایران آمد. او در وین تحصیل می‌کرد اما سال ۱۹۰۲ محل تحصیلاتش را به برلین انتقال داد. تابستان آن سال در فرصتی که تا آغاز سال تحصیلی داشت تصمیم گرفت راهی سفر قفقاز و ایران شود. او بعد‌ها از متخصصان سیاست خارجی ژاپن شد. سال ۱۹۲۷ ریاست اتحادیه مرکزی حمایت و هدایت مهاجرت ژاپنیان به سرزمین‌های بیگانه را به عهده گرفت. او انجمن‌های دوستی ژاپن و مکزیک و انجمن دوستی ژاپن و ترکیه را بنیان گذاشت. اینووه در سفرش به ایران پنج روز را در تهران گذراند. او در توصیف تهران نوشته است: «در خیابان‌های تهران خط آهن برای واگن اسبی کشیده‌اند و درشکه هم زیاد تردد دارد اما [خیابان‌ها خاکی و گلی و] شهر پر از گرد و خاک است که هم درشکه سواران و هم پیاده‌ها را آزار می‌دهد. از این رو زندگی در تهران برای کسانی که بیماری ریه دارند تحمل ناشدنی است.» او در ادامه می‌نویسد: «در کوی و گذر این شهر در هر فصل سال تا ساق پای عابران در گل فرو می‌رود و راه رفتن چنان دشوار و آزارنده است که به وصف در نمی‌آید. پنداری که در شهر و خیابان‌های پکن می‌گذریم.» اینووه در تهران در هتل انگلیسی‌ها اقامت می‌کند. در سفرنامه‌اش توصیفی از خط راه آهن میان تهران و شهر ری دارد. علاوه بر این یک روز نیز این فرصت را پیدا می‌کند به تماشای ارگ سلطنتی برود. او که طبع شاعری داشته در بخش‌هایی از سفرنامه‌اش مشاهداتش را به شعر سروده است. از جمله وقتی به تماشای ارگ سلطنتی می‌رود با نگهبانانی خسته و پا به سن گذاشته روبرو می‌شود. حس و حالش از دربار ایران را چنین به شعر سروده است:

«شکوفایی عهد قدیم در خواب و ناهشیاری از دست می‌رود

اقتدار مملکت رو به نیستی است

اما دربار سلطنتی هنوز رنگی از رونق و آرامش دارد

قراولان شاهی نزدیک کاخ طلایی در خواب نیمروزی‌اند»

سفرنامه سوزوکی شین جوء، پیاده گردی راهب بودائی ژاپنی

گفته می‌شود سوزوکی شین جوء هر پنج قاره جهان را گشته است. اکتبر سال ۱۹۰۵ از نیویورک سفر خود را آغاز کرد و از مسیر ایتالیا، یونان، ترکیه عثمانی و روسیه به غرب آسیا رسید و ایران، هندوستان، تبت، نپال، برمه و ویتنام را درنوردید. این سفر ۱۸ ماه طول کشید. شین جوء حدود سه سال بعد از ماساجی اینووه به ایران رسید. او در یادداشت‌هایش اشاره نکرده که در سفرش به ایران و غرب آسیا از حمایت مالی برخوردار بوده یا نه؛ اما با توجه به انتشار مرتب یادداشت‌هایش در روزنامه اوساکا آساهی این گمان می‌رود که از حمایت مالی این روزنامه برخوردار بوده است. او در کنار مرداب انزلی از قایق پیاده شد و پیاده‌روی خود را در ایران آغاز می‌کند. او از راه رشت به تهران می‌رسد. در گزارش‌هایش نوشته است: «با اینکه سفر در مسیر راه تازه‌ای که میان رشت و تهران ساخته‌اند با درشکه فقط دو شبانه روز می‌کشد، این حقیر این راه را در ۱۴ روز پیمود» از بخش‌های خواندنی سفرنامه او درباره تهران جایی است که مردی تهرانی از او می‌پرسد: «تهران پایتخت ایران زیبا‌تر است یا توکیو در ژاپن؛ و آیا در آمریکا هم شهری به قشنگی تهران هست؟!» شین جوء در پاسخ این سؤال نوشته است: «تهران کم‌وبیش به الگوی اروپایی طراحی و خیابان‌بندی شده است؛ اما برایم چنین نمود که ساکنان این شهر جز خانه‌های روستایی غار مانند آبادی دیگری ندیده‌اند. این شهر جلوه و جاذبه‌ای ندارد و فقط سگ‌های ولگرد کثیف همیشه در کوی و گذر می‌گردند. این وضع را می‌توان با استانبول مقایسه کرد» او در این سفرنامه جمعیت تهران را ۲۲۰ هزار نفر، شمار خارجی‌ها را ۸۰۰ نفر و جمعیت ارامنه را ۱۰۰۰ نفر اعلام می‌کند

سفرنامه یه‌ناگا تویو کیچی در ایران و آناطولی

یه‌ناگا تویو کیچی به نوعی یک پژوهشگر و کارشناس تریاک به حساب می‌آمد. سال‌های پایانی قرن نوزدهم دانش پزشکی به داشته‌های جدیدی دست پیدا کرده بود و تریاک به عنوان یک ماده خام در صنعت داروسازی کاربرد داشت. او سال ۱۸۹۹ در بنگاه دارویی حکومت ژاپنی تایوان در تایپه به کار بررسی تریاک پرداخت. در این شغل بود که با مأموریت یافتن سیاست تازه‌ای برای وارد کردن و تأمین کم هزینه‌تر تریاک مورد نیاز تایوان به ایران و بخش‌های آسیایی ترکیه سفر کرد. او بعد از این سفر‌ها راهی آمریکا شد و به کار تدریس در دانشگاه‌های کلمبیا و شیکاگو پرداخت. او پیش از دو مسافر و کارشناس قبلی به ایران رسید. یه‌ناگا تویو کیچی برای سفر به ایران ابتدا از تایوان به توکیو رفت و آنجا با یاسوماسا فوکوشیما که سه سال قبل به ایران رفته بود دیدار و از او توصیه‌هایی دریافت کرد. او تیرماه ۱۲۷۸ شمسی به بندر بوشهر رسید. برخلاف دو مسافر قبلی یه‌ناگا تهران را بیش‌تر از آن‌ها می‌پسندد. او نوشته است: «میان شهر‌هایی که در ایران دیده‌ام، تهران یگانه شهری است که به‌راستی می‌توان آن را شهر نامید. خیابان‌های پهناوری دارد که دو سوی آن درختان سایه‌افکن نشانده‌اند و در خیابان‌های اصلی از شما به جنوب واگن اسبی در رفت و آمد است. در انتهای جنوبی این شهر ترمینال یگانه راه آهن ایران جای دارد. این خط آهن، به مسافت پنج میل انگلیسی تا شاه عبد‌العظیم کشیده است». با این وجود او هم در توصیف کوتاه خود از تهران می‌نویسد: «اما از بنیاد شدن و نوسازی تهران چندانی نگذشته و از این رو جز کاخ شاهی و مدرسه مجاور و وابسته به آن (دار‌الفنون) و خانه‌های اشراف و سفارتخانه‌های ممالک اروپایی، این شهر نمی‌تواند به عظمت و استواری بناهایش ببالد. در تابستان که هوا بسیار گرم است، بزرگان دولت و نمایندگان سیاسی خارجی و توانگران به ییلاق قلهک یا پیرامون آن که در کوهپایه‌ها ۸ تا ۱۲ میلی تهران است می‌روند»

خواندنی‌ها و نکات جالب این مجموعه سفرنامه‌‌های ژاپنی کم نیست. نگاه دیگری از بیرون همیشه پر از نکته است. بخصوص اینکه این نگاه از آن یک شرقی و شهروند کشوری ‌باشد که پروژه مدرنیزاسیون در آن نتیجه‌ای متفاوت با ایران داشته است.