زهرا داستانی

تنها بخش به‌جامانده از خانه-باغ علاءالدوله، حاکم تهران در دوره‌ انقلاب مشروطه، واقع در حد فاصل خیابان لاله‌زار و خیابان فردوسی از سوی شهرداری تهران خریداری شده و قرار است درهای آن پس از مرمت و احیا به روی تهرانی‌ها باز شود.

حد فاصل خیابان لاله‌زار و خیابان فردوسی خانه-باغی نیمه مخروبه بر جای مانده است. خانه-باغی که به نام علاء‌الدوله شناخته می‌شود. میرزا احمد علاءالدوله در سال ۱۳۲۲ قمری حاکم تهران بود. به فلک بستن و چوب زدن تجار در پی گرانی قند در دوران حکمرانی او در پایتخت یکی از بهانه‌های شروع جنبش مشروطیت به حساب می‌آید.

اما آنچه امروز از خانه علاء الدوله به جای مانده تنها بخش اندکی از آن در حد یک تالار آینه است. خانه‌ای که بر اساس خاطرات احتشام السلطنه (پسر علاءالدوله) از شمال به کوچه نکیسا (شهید شاهچراغی فعلی) در حدفاصل فردوسی و لاله زار، از شرق به خیابان لاله زار، از غرب به خیابان فردوسی و از جنوب به میدان سپه (امام خمینی فعلی) ختم می‌شده است. بنا به گفته او این ملک حدود ۵۰ هزار زرع (۱۰۰ هزار متر) بوده است. در ابتدا در این محدوده یک بنا مختصر بیشتر وجود نداشته اما به مرور زمان علاءالدوله در این مکان ساختمان‌های جدید برای خود و فرزندانش بنا کرده است.

گم شدن خانه-باغ علاءالدوله در پیچ و خم تاریخ

در فاصله سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۰ اطلاعات چندانی از این بنا وجود ندارد. در آن زمان همگان فکر می‌کردند این بنا تخریب شده اما در اواخر دهه ۵۰ شمسی کارشناسان میراث فرهنگی این بنا را به عنوان بنای ارزشمند شناسایی کرده و عکس‌هایی از آن ثبت کردند. عکس‌های این بنا تا قبل از انحلال عکسخانه میراث تهران در دهه ۷۰ وجود داشته اما با انحلال این مرکز و خروج نیروهای قدیمی از اداره کل میراث فرهنگی استان تهران این بنا رو به فراموشی می‌رود. بر اساس عکس‌های آن دوره این بنا سالم و سرپاست و خانواده‌ای در آن ساکن هستند. البته این تصاویر در آن زمان تنها ثبت می‌شوند و کوششی برای ثبت بنا صورت نمی‌گیرد.

آخرین رد پای خانه-باغ علاء الدوله در تصاویر

سال ۱۳۷۴ در «طرح مطالعاتی بناهای ارزشمند شهر تهران» که به سفارش شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران از سوی «شرکت مشاور رأی فن» انجام شد تصاویری از این بنا به چشم می‌خورند.

گروه تحقیقاتی در آن سال از وجود مالک تاریخی بنا آگاه نبودند ولی با توجه به تاریخی بودن ملک، آن را جزو بناهای ارزشمند مستند‌نگاری می‌کنند. وضعیت این بنا در این دوره سالم است ولی در اثر زمان دچار فرسایش شده است؛ اما در ادامه آنچه از خانه علاء الدوله برای امروز بر جا مانده زمینی بایر با بنایی نیمه مخروبه در میانه آن است که مالکیت آن در اختیار ستاد اجرایی فرمان امام قرار داشت. در سال‌های اخیر حرف و حدیث‌هایی درباره سرنوشت این خانه از زبان بسیاری از اعضای شورای شهر تهران، شهرداری و مسئولان میراث فرهنگی شنیده شده است.

نگرانی از تبدیل شدن خانه-باغ حاکم تهران به برج

محمد سالاری، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران از جمله کسانی بوده که مسئولان را از تبدیل شدن این خانه به برج بیم داده و گفته است: «اگر این بنا به یکی از سازندگان معروف تهران فروخته شود، برج‌‌سازی در این محل همانند سرای دلگشا در بازار یا مجتمع تجارت جهانی فردوسی در خیابان فردوسی اتفاق می‌افتد و این باعث چالش جدید برای حریم ثبتی و بلافصل میدان مشق و حریم ثبت نشده آثاری چون موزه استاد صنعتی، تئاتر نصر، تئاتر پارس و ساختمان بانک تجارت توپخانه (بانک شاهی سابق) خواهد شد.»

خانه-باغ علاء الدوله احیا می‌شود

 حالا از شهرداری تهران خبرهای تازه‌ای از سرنوشت این خانه-باغ به گوش می‌رسد. علی‌محمد سعادتی، شهردار منطقه ۱۲ تهران از خرید این خانه-باغ از ستاد اجرایی فرمان امام و باز شدن درهای آن به روی تهرانی‌ها پس از مرمت خبر داده است. او به ایسنا گفته است: «این باغ با مساحت ۲۱۰۰ مترمربع با هدف احیای باغات قدیمی به منظور ارتقای سطح کیفی خدمات عمومی شهری، ایجاد فضای باز همگانی، افزایش سرانه‌ فضای سبز در محلات کم‌برخوردار، همچنین حفظ و صیانت از ابنیه و آثار تاریخی و فرهنگی تملک شد و احیاء و مرمت آن در دستور کار قرار گرفته است.»

به گفته شهردار منطقه ۱۲، این خانه-باغ یکی از سه باغ‌ واجد اهمیت واقع در غرب لاله‌زار است که در کنار باغ اتحادیه (خانه‌ طهران) و باغ ناصرالملک قره گزلو (باشگاه بانک تجارت) قرار دارد. به گفته او، این پلاک و اهمیت تملک آن به منظور استفاده‌ عموم در پهنه‌ فرهنگی تاریخی تهران ارزش بالایی دارد.

وی با اشاره به نگرانی‌های پیشین کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران در مورد این باغ، گفته است: «همواره این نگرانی وجود داشت که با تجاری‌سازی در این پلاک و بدون رعایت حریم‌های ارتفاعی در محدوده‌های ارزشمند تاریخی، موقعیت حصار ناصری و صفوی به خطر بیفتد.»

آغاز فصلی تازه برای خانه یکی از حاکمان تهران

حالا به نظر می‌رسد با خرید خانه-باغ علاء الدوله از سوی شهرداری فصل تازه‌ای برای این خانه-باغ آغاز شده است. شهردار منطقه ۱۲ گفته است: «تنها بخش اندکی از ملک تاریخی علاءالدوله است که در حد یک تالار آینه در آن باقی ‌مانده که این تالار آینه متراژی کمتر از ۱۵۰ متر دارد و بقیه زمین، هم‌اکنون بایر است و با توجه به کاربری پیشین این بنا که قسمت زیادی از آن به زمین‌های باغ اختصاص داشته، در شرایط کنونی نیز بازسازی و احیای آن با رویکرد ایجاد فضای سبز و فضای باز همگانی به ساکنان شریف منطقه ۱۲ و فراتر از آن به مردم تهران تقدیم می‌شود.»

او گفته است احیای باغ و عمارت علاءالدوله علاوه بر حفظ بخشی از تاریخ و هویت شهر، می‌تواند دانه‌ تسبیح دیگری برای بازیابی تاریخ تهران قدیم باشد. تاریخی که بخش عظیمی از آن در دهه‌های گذشته تخریب شده و خانه‌های قوطی کبریتی یک شکل جای‌شان را گرفته‌اند.