احسان رستمی‌پور

هرسال روز سیزده مرداد ساعت سه ربع کم بعدازظهر خیلی‌ها یادی از یک خانه باغ تاریخی در لاله‌زار تهران می‌کنند. آن عشق مرداد ماهی که پزشکزاد دایی جان ناپلئون را با آن آغاز کرده بود و ناصر تقوایی در یک عمارت تاریخی در قلب تهران جلوی دوربین برد، خانه باغ اتحادیه تهران را برای همیشه با نام دایی جان ناپلئون گره زد و هر سال سیزده مرداد می‌شود یادش را زنده کرد.

سیزده مرداد امسال اما قرار بود اتفاق متفاوتی در این عمارت و باغ تاریخی که از گذر سخت تاریخ جان سالم به در برده، رخ دهد. کیهان کلهر، نوازنده سرشناس ایرانی سازش را کوک کرده بود تا ۱۳ مرداد چنانچه در پستی اینستاگرامی توضیح داده بود به یاد پزشکزاد، تقوایی و خاطره دایی جان ناپلئون اثر معروف شهر خاموشش را در خانه باغ اتحادیه روی صحنه ببرد و از قاب فضای مجازی هزاران نفر را در این عمارت میزبانی کند. اتفاقی که هر چند با دو روز تاخیر در ۱۵ مرداد امسال رخ داد.

بخش نخست اجرای شهر خاموش تنها در اینستاگرام کیهان کلهر ۱۸ هزار نفر را مهمان خانه باغ اتحادیه و شهر خاموش کرد. شهر خاموش کلهر که کریستوف رضاعی آن را پیوند موسیقی شرق و غرب می‌داند این بار در عمارتی تاریخی انعکاس پیدا کرد که خود پیوندی از معماری غربی و تاریخی شرقی در قلب تهران قدیم است.

باغی از دل تاریخ

کوچه‌های لاله‌زار هنوز هم پر از بناهای تاریخی مهم اما فراموش شده است. خاطراتی که غبار روزگار روی آنها را پوشانده است و تعداد کمی از آنها از پس موج ساخت و ساز و تخریب در لاله‌زار جان سالم به در برده‌اند. یکی از محوطه‌های خاص که از قدیمی‌ترین و ارزشمند‌ترین محوطه‌های لاله‌زار امروز، خانه باغ اتحادیه است. خانه باغ اتحادیه در واقع خانه باغ امین السلطان، صدر اعظم ناصرالدین شاه است. هر چند که مردم همچنان آن را به نام باغ دایی جان ناپلئون می‌شناسند. حالا دیگر خبر آنچنانی از درختان کهنسال در این عمارت انتهای بن بست اتحادیه نیست و ساخت پاساژ و مجتمع‌های تجاری برقی فروش‌های لاله زار این محوطه ارزشمند را پنهان کرده است. اما این محوطه زمانی جزو باغ بزرگ لاله‌زار بود.

باغی که در زمان ناصرالدین شاه تکه تکه شد و به فروش رفت. میرزا ابراهیم خان و پسرش امین السلطان صاحب بخشی از زمین‌های باغ بزرگ لاله‌زار شدند. ابراهیم‌خان قهوه‌چی‌باشی ناصرالدین شاه بود اما پسرش در دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به مقام صدراعظمی رسید. پس از مرگ امین السلطان املاک پدر و پسر باز هم تفکیک شد و بخشی از بناهای لاله‌زار ۹ هزار متری از امین السلطان به جای ماند که در ۱۲۹۵ خورشیدی توسط حاج رحیم اتحادیه از مالکان شرکت اتحادیه خریداری شد. پس از حاج رحیم این باغ به سی سهم بین ورثه او تقسیم و در طول سالها بر تعداد ورثه مالک این باغ افزوده شد.

از دارسی تا دایی جان ناپلئون

در زمان امین السطان و بعد از آن این خانه شاهد وقایع تاریخی بسیاری بوده است. از جمله روایت می‌شود که امین السلطان قرارداد دارسی (امتیاز کشف و استخراج نفت) را در این بنا امضا کرده است. در دهه ۵۰ ناصر تقوایی بخشی از این عمارت و باغ را لوکیشن سریال دایی جان ناپلئون کرد و این نام برای همیشه روی این خانه باغ تاریخی ماند. پس از دایی جان ناپلئون و با خاموش شدن چراغ‌های رونق لاله‌زار این محوطه تاریخی هم از یادها رفت. در طول سال‌ها بخشی از ورثه اتحادیه در بنا تغییراتی داده و در آن ساکن بودند.

در سال ۱۳۸۴ این محوطه و بناهای داخل آن به ثبت ملی رسید. اما پس از چند سال ورثه اتحادیه که قصد فروش این محوطه را داشتند با شکایت توانستند حکم خروج این بنا از ثبت ملی را بگیرند. سالها این بنا تبدیل به متروکه‌ای شده بود که از آن خبرهای خوبی به گوش نمی‌رسید. از باغ اتحادیه چند درخت کهن نیمه جان باقی مانده بود و عمارت‌ها و بناهایش در آستانه نابودی بودند. در این سال‌ها کمتر کسی به داخل این باغ راه داشت و پیگیری‌ها برای نجات آن بی سرانجام مانده بود.

باغی که زنده ماند

چتر ثبت ملی که از سر باغ جمع شد، لودرها چندباری شبیخون زدند و بخش‌هایی از باغ را تخریب کردند. پیگیری فعالان میراث فرهنگی و رسانه‌ها اما در سال ۱۳۹۴ بالاخره نتیجه داد و شورای شهر مصوب کرد که این محوطه تاریخی شهر تهران توسط شهرداری تهران خریداری شود. از آن سال خانه باغ اتحادیه در حال مرمت است. تاکنون چند کاربری برای آن در نظر گرفته شده که یکی از آنها موزه مشاهیر و دیگری موزه تهران است. در آخرین روز کاری محمد باقر قالیباف، شهردار اسبق تهران درهای این خانه درحالی که هنوز مرمت آن تمام نشده بود برای یک روز باز شد. همان زمان نحوه کاربری این خانه با انتقاداتی مواجه شد.

پیش از بحران کرونا قرار بود که خانه باغ اتحادیه در اواخر سال ۹۸ به طور رسمی افتتاح و به مراکز تاریخی و گردشگری شهر تهران اضافه شد. اتفاقی که همه گیری کرونا آن را به تعویق انداخته است. دوستداران تهران که منتظر افتتاح و سرانجام خانه باغ تاریخی اتحادیه هستند روز ۱۵ مرداد امسال به همراه ساز کیهان کلهر و نوای شهر خاموش برای یک ساعت به طور مجازی مهمان این محوطه ارزشمند تاریخی بودند. محوطه‌ای که بسیاری امیداورند با احیای آن زنجیره احیای بناها و خانه‌های تاریخی در خیابان خاطره‌انگیز لاله‌زار آغاز شود.