احسان رستمی‌پور

منطقه شمالی تهران زمانی پر از باغ‌ بود. میان درختان کهن و باغ‌های فراوان، خانه باغ‌های بسیاری وجود داشت. حالا اما از باغ‌های شمالی تهران تعداد انگشت شماری باقی مانده است. باغ تاریخی رهنما یکی از باغ‌های باقی مانده در حوالی دزاشیب تهران است. باغی که خاطرات و خطرات زیادی را پشت سر گذاشته و هنوز پابرجا مانده تا نمونه با‌غ‌های از دست رفته تهران باشد.

خیابان باهنر که از میدان نیاوران به سمت میدان قدس سرازیر می‌شود، منظره دو طرف خیابان را برج‌ها و آپارتمان‌ها خاص و لوکس پر کرده است. در میان انبوه ساخت و سازهای این منطقه هنوز تک و توک بناها و خانه‌های قدیمی با سقف‌های شیروانی یا معماری‌های دوره پهلوی باقی مانده است. در میان چند برج که آسمان تهران شکفته‌اند و در نزدیکی دزاشیب اما یک باغ بزرگ تاریخی هنوز بخشی از هویت باغ‌ها و خانه‌های تهران حفظ کرده است. خانه باغ رهنما که بین خیابان باهنر و دزاشیب قرار دارد، سالهاست دربرابر هجوم برج‌سازان دوام آورده، هر چند در این راه هزینه‌های زیادی را متحمل شده است.

حفظ تاریخ میان درختان

در انتهای سراشیبی یکی از کوچه‌های خیابان باهنر، تابلویی سنگی که روی آن نام خانه تاریخی رهنما، قدمت قاجاری و شماره ثبت ملی روی آن نوشته شده، نشانه خانه باغ تاریخی رهنماست. باغی بزرگ و پر درخت که در حاشیه شمالی و مرکز آن چند بنا ساخته شده است. بنای مرکزی باغ از دیگر بناها قدیمی‌تر است و به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول برمیگردد. بنایی با سقف شیروانی که دور تا دور طبقه اول آن بالکنی بزرگ رو به درختان باغ قرار دارد. طبقه نخست این بنا به شکل تاریخی خودش حفظ شده و ساکنان فعلی آن در طبقه همکف زندگی می‌کنند.

ساکن فعلی بنا دختر زین العابدین رهنماست. زین العابدین رهنما پژوهشگر و سیاستمدار دوره قاجارو پهلوی بود. حالا خانه باغ او برای ورثه‌اش باقی مانده و آنها وظیفه حفظ این بنا و تاریخ آن را دارند. بنایی که حفظش کم دردسر نداشته است. نگهداری باغ پر درخت در یکی از گرانترین مناطق تهران مشکلات زیادی دارد. مشکلاتی که باید نهادهای شهری با همراهی مالکان آْن را حل کنند. خانه باغ رهنما هم مشکلاتی مثل آبیاری درختان دارد. از سوی دیگر در سالها گذشته، سرازیر شدن آبهای سطحی به داخل این باغ، امان اهالی باغ رهنما را بریده بود.

برج‌ها به باغ سرک کشیدند

باغ ارزشمند رهنما اما با مشکلات عجیب‌تر و حالا غیر قابل حلی روبرو است. در دوره گذشته مدیریت شهری و در میان تب آسمانخراش سازی، حریم این باغ تاریخی که براساس قانون باید حفظ می‌شد به ساخت چندین پروژه بلند مرتبه مخدوش شد. پروژه‌‌هایی که حالا پنجره‌هایشان به روی این باغ تاریخی باز می‌شود و از هوای مطبوع آن بهره می‌برند اما هزاران چشم، صدها پنجره و ده‌ها طبقه آسایش باغ تاریخی رهنما را برهم زده است. برج‌های بلند مرتبه در کوچه‌های تنگ این حوالی به راحتی بالا رفتند، از قد درختان با بالاتر زدند و حالا سایه بر باغ رهنما انداخته‌اند.

ساختمان‌هایی که مالکانشان به خوبی می‌دانند که نمای پنجره‌شان به باغ رهنما و درختان کهن سالش چقدر ارزش دارد، هر چند کسی در پاسداشت باغ از تعرض‌ها به حریم آن کاری از پیش نبرد. مالکان فعلی باغ گاهی از مشکلات به قدری عاصی شدند که تصمیم گرفتند باغ را بفروشند و بروند چند خیابان پایین‌تر و ساکن خانه نیما یوشیج شوند و آن را نجات دهند. پس از این تصمیم، قفل خانه نیما هم شکست و شهرداری وقت تهران اقدام به تملک این بنا کرد. ورثه خاندان رهنما نیز همچنان با همه خوشی‌ها و سختی‌ها حافظ خانه باغ تاریخی خود هستند.

باغی با شهرت خانوادگی

زین العابدین رهنما، مترجم، پژوهشگرو سیاست مدار بود. فرزندان او نیز در ادامه نقشی در سیاست و فرهنگ داشتند. فریدون رهنما پسر زین العابدین روزنامه نگار و سازنده فیلم سیاوش در تخت جمشید و مدیر پژوهش تلویزین ملی ایران بود. همچنین فرزندان دیگر زین العابدین، مجید و حمید رهنما نیز در کابینه دولت هویدا وزیر علوم و آموزش عالی و وزیر اطلاعات و جهانگردی بودند. خانه باغ رهنما محل رفت و آمد اشخاص سرشناسی بوده و حالا ورثه این خاندان این گنجینه تهران را حفظ کرده‌اند.

همسایه‌ ویژه باغ رهنما

از روی تراس عمارت میانی باغ رهنما به سمت شرق باغ و ویلای دیگری دیده می‌شود. خانه باغ تاریخی رهنما همسایه یک بنای شناخته شده در سطح جهان است. در میان درختان بالا بلند باغ کنار یک ویلای سفید رنگ متفاوت قرار دارد که به ویلا نمازی معروف است. این ویلا را فرزند مهدی نمازی، نماینده مجلس سنا در دوره پهلوی به جوپونتی معمار سرشناس و مطرح ایتالیایی سفارش داد. ویلا نمازی یکی از دو اثر جو پونتی در خاورمیانه است. ویلا و باغی که البته در سال‌های گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری برای حفظ آن وجود داشته و اکنون به حکم دیوان عدالت اداری در فهرست آثار ملی باقی مانده تا از گزند تخریب دور بماند.

ویلای نمازی و خانه باغ تاریخی رهنما در شمال تهران جزو نمونه‌های ارزشمند تاریخی، طبیعی و معماری بناهای تهران هستند. خانه باغ‌ها و ویلاهایی که هنوز زیر سایه درختان کهن و تنومند قرار دارند و ساکنان ومعماران آن هم بخش دیگری از ارزش‌های این بناهاست. حفظ این دو باغ در میان آسمانخراش‌های منطقه شمالی تهران، حفظ گوشه‌ای از هویت چند جانبه شهر تهران است.