زهرا داستانی

دهه‌ها از ساخت اولین مجتمع‌های مسکونی در تهران می‌گذرد اما این تجربه در مواردی به هویتی خاص و مشخص تبدیل شده است. با گذشت سال‌ها نگاه به شهرک‌نشینی میان تهرانی‌ها تغییر کرده و حالا شهرک‌ها تبدیل به یکی از محلات نسبتاً گران قیمت پایتخت شده‌اند. شاید اهالی اکباتان از جمله کسانی باشند که مناسبت‌ترین واژه برای تعریفشان «شهرک‌نشین» باشد. شهرکی که با معماری خاصش زمینه‌ساز ایجاد فرهنگی خاص شده تا اهالی اکباتان را از محلات دیگر تهران جدا کند. شهرکی که به تاریخ معاصر تهران و تلاش این شهر برای حرکت به سمت زندگی مدرن پیوند خورده است. تهران در دهه ۴۰ نخستین گام‌های خود را در مسیر توسعه با ساخت چندین ساختمان بلند مرتبه آغاز کرد. از ساختمان‌های بلند مرتبه‌ای که در جوار بلوار کشاورز ساخته شدند تا شهرک‌هایی که ساختمان‌های یک شکلشان هنوز هم مورد توجه عموم است.

اکباتان؛ نخستین تجربه تهران در سازه‌های بتنی

تصاویر هوایی از ساختار منظم بلوک‌های ۵۰ ساله شهرک اکباتان در میان فضای سبزش باوجود ساخت شهرک‌های جدیدتری در تهران همچنان دیدنی است. می‌توان گفت شهرک اکباتان نخستین تجربه شهرک‌سازی در تهران است. شهرکی که بر اساس برآوردهای انجام شده می‌تواند نزدیک به ۳۰۰ سال عمر مفید داشته باشد. این شهرک عمر بالای خود را مدیون طراحی و ساخت مهندسانش در رعایت بالاترین استاندارها و البته مواد و مصالحی است که در دهه ۴۰ از آمریکا وارد شده است. ساختمان‌های شهرک اکباتان از جمله اولین بناهایی دارای اسکلت بتنی در ایران است. اسکلت‌بندی که تا قبل از دهه ۴۰ در ایران سابقه چندانی نداشته است. همین شیوه تازه ساخت و ساز است که کار ساخت این شهرک را به مدت یک دهه طولانی می‌کند. دو فاز شهرک اکباتان در دهه ۴۰ و ۵۰ در اراضی غرب تهران که در آن زمان منطقه‌ای بیرون از شهر تهران بود ساخته می‌شود. آغاز طراحی شهرک از سال ۱۳۴۵ کلید می‌خورد. ساخت و ساز از سال ۱۳۵۲ آغاز و اولین بلوک‌های فاز یک، سال ۱۳۵۶ به کارمندان دولتی واگذار می‌شود. بخش‌هایی از فاز ۲ در دهه ۶۰ ساخته می‌شود و حتی ساخت یکی دو بلوک آن به سال‌های متأخر باز می‌گردد. فاز سوم شهرک دهه ۷۰ به این شهرک افزوده شد. حالا این شهرک بیش از ۴۴ هزار ساکن دارد.

طراح اکباتان کیست؟

در جست‌وجوی یافتن سازنده این شهرک اسامی بسیاری به گوش می‌خورد؛ از نام یک شرکت و معمار آمریکایی تا نام یک طراح و معمار ایرانی.

برخی از منابع می‌گویند که طراحی مجموعه شهرک اکباتان بر عهده یک معمار آمریکایی بوده، معماری که نامش در برخی از منابع جوردن گروزن، معماری که در تهران بناهای متعددی از جمله ساختمان‌های گلستان شهرک غرب را ساخته، اعلام شده است. برخی منابع اما از طراح دیگری به نام کیم سئوگئون، معمار کره‌ای یاد می‌کنند و برخی طراح شهرک اکباتان را مهندس رحمان گلزار شبستری می‌دانند. گفته می‌شود طرح اصلی ساخت این شهرک بر عهده شرکت آمریکایی استارِت بوده است.

اما شاید همه این گفته‌ها درباره طراح و معمار شهرک اکباتان درست باشد. سال ۹۶ کتابی به نام «شهرک اکباتان، مدنیت معاصر معماری ایران» به چاپ رسیده که محصول چندین مصاحبه با افرادی است که در ساخت این شهرک سهیم بوده‌اند. بر اساس گفت‌وگوهایی منتشر شده، مهندس گلزاری به عنوان مالک «شرکت سهامی نوسازی و عمران تهران» کار ساخت اکباتان را در زمینی ۱۲۰۰ متری آغاز می‌کند که آن را در ازای فروش خانه‌ای که خود آن را طراحی و ساخته بود، دریافت کرد. کمی بعد با جدی‌تر شدن ایده ساخت شهرک مابقی زمین‌ها را با رازی کردن مالک زمین‌ها یعنی نظام السلطنه مافی خریداری می‌کند. فاز یک اکباتان توسط او و مهندس فریدون آذری طراحی می‌شود؛ اما از آنجایی که در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ تجربه کافی در ساخت سازه‌های بتنی در ایران وجود ندارد، مدیریت ساخت و نظارت بر اجرای فاز اول به شرکت آمریکایی استارِت سپرده می‌شود؛ اما زمانی که قرار می‌شود شهرک اکباتان فاز دومی داشته باشد، طراحی آن به یک شرکت کره‌ای و معمار کره‌ای به نام کیم سئوگئون واگذار می‌شود.

طراح و سازنده فاز سوم اکباتان بخش نامعلوم تاریخ شهرک اکباتان است. چراکه در منابع به شکل مشخص نامی از سازنده و طراح برده نشده است.

محله‌ای که فراموش کردنش سخت است

معماری خاص شهرک اکباتان و تمرکز مراکز فرهنگی زمینه‌ساز ایجاد فرهنگی متفاوت در این محله شده است. وجود مراکز فرهنگی چون سینما، ورزشگاه، کافه‌ها و… که کمتر می‌توان مجموعه‌ای از آن را در یک محله یافت، سبب شده که بسیاری از هنرمندان و ورزشکاران از محله اکباتان پا به عرصه هنر و ورزش باز کنند. با این فرهنگ است که اکباتان از یک مجموعه مسکونی فراتر می‌رود و به یک شهر کوچک تبدیل می‌شود.

وجود همه امکانات آموزشی از دبستان تا دبیرستان در یک شهرک سبب شده تا آن‌هایی که در اکباتان متولد می‌شوند یا آن‌هایی که از کودکی به محله اکباتان می‌آیند، بتوانند برهه‌های مختلف زندگی خود را در کنار هم بگذرانند. با هم به یک مهد کودک بروند یا یک دبستان، دبیرستان را تجربه کنند. در واقع می‌توان گفت معماری اکباتان در خدمت تقویت روابط انسانی درآمده و پیوند را میان اهالی این محله محکم‌تر کرده است. پیوندی که کمتر می‌تواند آن را امروزه در میان اهالی یک محله تهران دید. این معماری اجازه داده که فرهنگ‌های مختلف بتوانند در کنار‌ هم زندگی کنند. در همه این سال‌ها اکباتان شهرکی برای مدارا با دیگری بوده است.