زهرا داستانی

یکی از چیز‌هایی که امروزه شهرهای مدرن را برای شهروندانشان قابل تحمل می‌کند، آثار هنری‌ای است که هنرمندان در گوشه و کنار شهرها به نمایش می‌گذارند. فضاهای شهری بزرگ‌ترین گالری‌های هنری هستند که بازدیدکنندگانی به وسعت یک شهر دارند؛ اما تنها این هنرمندان نیستند که از نمایش آثار هنری‌شان در سطح عمومی منتفع می‌شوند. شهرها اگرچه جداره‌های شهری را به عنوان بزرگ‌ترین بوم‌ نقاشی در اختیار طراحان قرار می‌دهند اما خود نیز از وجود این نقاشی‌ها و احساساتی که آن‌ها به شهر و ساکنانشان تزریق می‌کنند، بهره‌ می‌برند. تهران شهری مملو از جداره‌های نقاشی شده‌ای است که برآمده از شرایط، روحیات و وقایعی است که بر ساکنان این شهر رفته است.

دیوارنگاری را می‌توان اولین خلق هنری انسان نامید. اثری هنری که همچنان تداوم دارد و تأثیر خود را در عمق زندگی او می‌گذارد. پیش از آنکه بشر کاغذ و بوم را برای خلق هنر نقاشی اختراع کند، انسان عصر سنگ، دیوارهای غارها را بهترین جا برای تجسم تصاویر ذهنی خود می‌دید. نقاشی‌های درون غارها را می‌توان جزو نخستین دیوارنگاره‌های ساخت بشر با حداقل امکانات به شمار آورد. هرچند کارکرد دیوارنگاری‌های غارها با کارکرد و اهداف دیوارنگاری امروزی متفاوت است. آرام‌سازی، زیباسازی، ایجاد تنوع و گاه هماهنگی با محیط پیرامون بخشی از کارکردهایی هستند که امروزه هنر دیوارنگاری‌ را به یکی از مهم‌ترین امکانات مدیران شهری برای تبدیل کردن شهرها به محلی برای سکونت بدل کرده است.

دیوارنگاری‌های شهر تهران در گذر زمان

دیوارنگاری یکی از هنرهای قدیمی در ایران است که شاهان در دوران مختلف در ایران از آن استقبال کرده‌اند. این دیوارنگاره‌ها بیشتر بر دیوارهای کاخ‌های شاهان نقش بسته و بیشتر مخصوص درباریان و شاهان بوده و مردم کمتر از آن بهره برده‌اند.

تهران با انتخاب شدن به عنوان پایتخت از سوی شاهان قاجار صاحب دیوارنگاره‌های بسیاری از شاهان و شاهزادگان قاجاری شده است که نمونه‌ آن در کاخ گلستان برجای مانده است. با این حال اما دیوارنگاری به معنای معاصر آن در نمای شهری تهران، هم‌زمان با انقلاب ایران در سال ۵۷ رونق یافته و تاکنون ادامه پیدا کرده است.

دیوارنگاری در تهران همواره تحت تأثیر تحولات اجتماعی و سیاسی این شهر بزرگ بوده است. در ابتدای انقلاب دیوارنگاره‌ها نوعی هنر اعتراضی بودند که توسط مردم و هنرمندان به صورت خودجوش و بر اساس نیازهای جامعه بر دیوارهای شهر نقش می‌بستند. به زبان ساده‌تر سفارش‌دهنده، مجری و مخاطب این آثار دیواری همه مردم بودند. دیوار‌نگاره‌هایی که از فضای شهر وام گرفته می‌شدند و خود بخشی از فضا را تشکیل می‌دادند. هرچند کم و کاستی‌هایی در این آثار نیز وجود داشت. از جمله اینکه در بسیاری از اوقات در خلق و اجرای دیوارنگاره‌ها توجهی به تناسب میان اثر دیواری و فضای بصری شهر نمی‌شد.

دیوارنگاری‌ها رسمی می‌شوند

دیوارنگاری‌‌ها در تهران در دهه ۶۰ تا پایان جنگ ۸ ساله ایران و عراق با موضوع‌های سیاسی و اجتماعی روز عمدتاً از سوی نهاد‌ها و ارگان‌های رسمی اجرا می‌شد. با عبور از شرایط جنگی و تغییر اولویت‌های سیاسی و اجتماعی کشور دیوارنگاری‌ها سازمان اداری منظم‌تری یافت و مدیریت آن زیر نظر مدیریت شهری قرار گرفت. با آغاز دهه ۸۰ پدیده گرافیتی‌ها هم در تهران روی دیوار‌ها دیده شدند و هنرمندان مردمی هم به دنبال سهم خود روی دیوار‌های شهر رفتند؛ اما در نهایت سهم عمده‌ای از دیوارنگاری شهری زیر نظر مدیریت شهری اتفاق می‌افتد. در سال‌های اخیر رویکرد‌های جدیدی در دیوارنگاری‌ها و نقاشی‌های دیواری رسمی می‌توان دنبال کرد. حالا بیشتر دیوار نگار‌ها جنبه تزئینی دارند و با هم شادی بخشیدن به فضای عمومی طراحی و اجرا می‌شوند. نظارت بر طراحی این دیوارنگاره‌ها اگر رویکرد تزئینی و منظره‌نگاری داشته باشند بر عهده سازمان زیباسازی شهرداری است. نظارت بر طراحی تصاویر شهدا نیز به عهده بنیاد شهید و امور ایثارگران درآمده است.

شهرداری به دنبال تهران خوشحال

 شهرداری تهران در سال‌های اخیر به ویژه در دوره مدیریت جدید با هدف ایجاد منظر شهری شاد و رنگی دست به مرمت دیوارنگاره‌های قدیمی شهدا، اجرای طرح‌های جدیدی از شهدا و اجرای دیوارنگاری قهوه‌خانه‌ای بر جداره‌های شهر زده است.

مردادماه امسال سازمان زیباسازی شهرداری تهران توافق‌نامه‌ای را با اداره کل امور فرهنگی و تبلیغات بنیاد شهید و امور ایثارگران به امضا رسانده و وارد فاز اجرایی کرده است. به گفته اسکندر یارنسب، مدیرکل امور فرهنگی و تبلیغات بنیاد شهید و امور ایثارگران، این توافق‌نامه در سه سطح به اجرا در آمده است.

سطح اول این توافق‌نامه شامل شناسایی نقاشی دیواری‌ها و دیوارنگاری‌های موجود شهدا در شهر تهران می‌شود که نیاز به مرمت دارند. طراحی و ساخت دیوارنگاری‌های جدید با موضوع شهدای شاخص و یا طرح‌های مفهومی و انتزاعی با موضوعات ایثار، شهادت، مقاومت، جانبازی و آزادگی از جمله اقدامات دیگر شهرداری و بنیاد شهید و امور ایثارگران در این توافق‌نامه است. دیوارنگاره شهیدان افراسیابی نمونه‌ای از این همکاری است که به تازگی در خیابان پیروزی اجرایی شده است.

اما برنامه‌های شهرداری تهران برای زیباسازی شهر و بازگرداندن شهر به شهروندانش به همین جا ختم نمی‌شود. اجرای دیوارنگاری‌های قهوه‌خانه‌ای، انتزاعی و باز طراحی تهران قدیم بر جداره‌های شهر به خصوص در محلات قدیمی شهر از جمله اقدامات دیگر مدیریت شهری است.

اجرای نقاشی دیواری از تصویر میدان تاریخی حسن آباد بر دیوار بیمارستان نجمیه واقع در خیابان جمهوری، بزرگ‌ترین نقاشی دیواری با موضوع طهران قدیم است که به متراژ ۱۴۴۰ ‌مترمربع اجرا شده و هدف از اجرای آن نمایش چهره قدیم میدان حسن‌آباد به شهروندان تهرانی و گردشگران بوده است.

تصاویر کارگران بر دیوارهای خیابان کارگر جنوبی نمونه دیگری از این طرح است که در یکی از شریان‌های اصلی، پرترافیک و قدیمی شهر تهران اجرایی شده و می‌تواند زیبایی بصری را به این خیابان بازگرداند.

اگرچه شهر تهران امروزه مملو از دیوارنگاره‌های شهری است که به منظور زیباسازی شهر اجرایی شده‌اند اما همچنان سیمای کلان‌شهر تهران مخدوش و از لحاظ هویت‌مندی و برقراری ارتباط با شهروندان بسیار ضعیف است. هنوز دیوار‌هایی زیادی در شهر وجود دارند که می‌توانند میزبان تخیل نقاشان و هنرمندان شهر باشند. دیوار‌های خاکستری و سفیدی زیادی خواب یک نقاش را می‌بینند که روزی از راه خواهد رسید و جهانی از رنگ به پا خواهد کرد.