زهرا داستانی

تهران در دهه‌های گذشته مسیر توسعه را در پیش گرفته است. پایتخت در جریان توسعه‌اش بسیاری از خانه‌های قدیمی خود را از دست داده و به جایش صاحب آپارتمان‌های نوساز شده است. در این سال‌ها نوسازی بافت‌های فرسوده در محلات ۲۲ گانه تهران یکی از اهداف مدیریت شهری تهران را تشکیل داده است. با وجود این اما هنوز محلاتی در تهران هستند که با توجیه حفظ ویژگی‌های خاص و ارزشمند یا کنترل جمعیت‌پذیری فریز شده یا دست نخورده باقی مانده‌اند. فریز شدن این محلات به وسیله مدیران شهری به سبب یافتن طرحی برای شکوفایی آن‌ها بوده؛ اما بعد از مدتی یا طرح در گیر و دار فرآیند بوروکراسی مانده یا فراموش شده است. دلیل هر چه بوده، محله یا بافت‌های فریز شده معطل توسعه و نوسازی مانده‌اند. حالا اما مدیریت فعلی شهر تهران در صدد است تا به فریز شدن این محلات و بافت‌ها پایان دهد.

چرا برخی محلات در تهران فریز شدند؟

چند دهه‌ای است توسعه و نوسازی بافت‌های فرسوده در تهران آغاز شده و هنوز هم نوسازی پلاک به پلاک خانه‌ها در محله‌های شهر ادامه دارد. در این میان برخی محلات همچون نفرآباد، فدائیان اسلام و… معطل یک طرح نوسازی مانده‌اند. عبدالرضا گلپایگانی، معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران درباره علت فریز شدن این محلات گفته است: «به دلیل اشراف مسئولان به ارزش‌های یک محله یا معبر و حفظ این ویژگی‌ها، آن‌ها از شیوه فریز کردن استفاده می‌کردند تا بعداً سر فرصت برای حفظ این ارزش‌ها و ظرفیت‌های محلی فکری کنند.» او افزوده: «مسئولان شهری تا این مرحله که یک خیابان یا محله‌ای آن‌قدر ارزشمند است و برای آن باید طرحی تهیه کنند آگاه هستند؛ اما بعد از آن گویا جرئت فکر و بررسی طرح‌هایی برای حال و آینده محله یا معبر را ندارند و ترجیح می‌دهند این منطقه فریز شده، رها شود. اتفاقی که دقیقاً برای محلاتی همچون نفرآباد و معبری همچون فدائیان اسلام رخ داد و یا می‌بینید در محلات سیروس یا عودلاجان ساختمان‌های خوب و زیبایی وجود دارد، اما کسی جرئت مداخله و تصمیم‌گیری در مورد آن‌ها را ندارد، چرا؟ چون باید مداخله در این بافت‌های ارزشمند و دارای پتانسیل بالا، آگاهانه و با رویکرد حفاظت فعال باشد، در حالی که مسئولان مربوطه به دلیل ارزش بالای محله یا ملک و معبر وارد فاز محافظه‌کاری افراطی شده و این یعنی فریز کردن و فریز ماندن یک محله.»

تبعات فریز شدن محلات برای شهر

اگرچه مدیران شهری پیشین به دلیل ایجاد فرصت برای رسیدن به طرحی مناسب برای نوسازی محلات را فریز کرده‌اند اما عده‌ای معتقدند فریز کردن ابزاری برای متروکه‌پروری است و تبعاتی برای شهر و شهروندانش به همراه دارد. مهاجرت از محله، توسعه بافت فرسوده و مناسب شدن فضا برای بروز انواع بزه از تبعات فریز کردن محلات است.

گلپایگانی معتقد است: «فریز کردن معبر یا محله به این معناست که به اینجا «دست نزنید». نتیجه این دست نزدن متروکه‌پروری است و این مسئله سبب شده تهران در طول سال‌های متمادی به کلکسیونی از متروکه‌ها تبدیل شود و باید بگویم تجربه نشان داده است سیاست «دست نزن» نه تنها موجب حفظ ملک یا محله نشده بلکه به متروکه شدن آن کمک کرده است.

حالا با تغییر رویکرد مدیریت شهری تک به تک محلات از فریز خارج می‌شوند تا بلکه بعد از سال‌های متمادی این محلات نیز در مسیر توسعه قرار گیرند. محور فدائیان اسلام اولین منطقه‌ای است که قرعه به نام آن افتاده و معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران خبر از خروج آن از فریز داده است.

فدائیان اسلام؛ اولین محوری که از فریز خارج می‌شود

یکی از محورهای تهران که در نزدیک به ۳۰ سال فریز بوده، محور فدائیان اسلام است. بررسی آرشیو معاونت شهرسازی نشان می‌دهد که اولین سند در مورد کنترل صدور پروانه این محور برای سال ۱۳۶۹ است که بر اساس آن سازمان زمین شهری مأموریت یافته برای این محور، طرحی یکپارچه ارائه دهد، اما سی سال گذشته و هنوز این محور اندر خم یک طرح مانده است. در این سال‌ها لایه‌های متروکه‌ای بر روی این محور آمده و باعث شده که ساختار اجتماعی، مالی و… این خیابان دست خوش تغییر شود.»

معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران در این باره گفته است: «با تشدید سیاست‌های فریز کردن خیابان فدائیان اسلام، جریان اقتصادی این خیابان مجبور به توقف شد، به گونه‌ای که کم کم ارزش‌های ذاتی این خیابان به محاق رفت و فراموش شد. طبیعی است که وقتی یک مکان، محله یا معبر متروکه می‌شود و آن را از حیز انتفاع ساقط می‌کنند، کیفیت در آن کاهش یافته و تبدیل به مکانی واجد شرایط بروز انواع بزه خواهد شد و با تداوم فریز شدن شاهد بروز فرسودگی نیز هستیم که در نتیجه به اعتبار فضا هم لطمه خواهد زد و سیکل معیوب خدشه‌دار شدن محله، ایجاد و تشدید فرسودگی و در نتیجه کاهش اعتبار محله آغاز می‌شود، اتفاقی که در محله فدائیان اسلام نیز رخ داده است.»

برنامه شهرداری برای خروج محور فدائیان اسلام از فریز چیست؟

به گفته معاون شهردار تهران، قرار نیست اقدامات عجیب و غریب در این محور رخ دهد؛ بلکه برنامه‌های شهرداری به سمت ارتقاء شانیت این محور سوق داده خواهد شد. او گفته: «طرح کالبدی برای این محور در مورد تعداد طبقات، نمای کلی، احجام در مجاورت خیابان، کاربری‌ها و… تهیه شده است که سعی کردیم در این طرح نوع کاربری‌ها متفاوت باشد تا بتوانیم زمینه کار و فعالیت را بالا ببریم، هرچند باید برای برگشت سرزندگی به این محله، کار و سکونت را در کنار یکدیگر دید، اما در طول سال‌های اخیر با توجه به نزدیکی فدائیان اسلام به دو بازار بزرگ و بلور فروش‌ها، اکثر فضاهای سکونتی و خانه‌ها به انبار تبدیل شدند که حالا می‌توانیم از ظرفیت کارخانه و املاک بزرگ رها شده برای ایجاد انباری استفاده کنیم.»

اگرچه برنامه شهرداری برای خروج محلات از فریز به تازگی آغاز شده و مراحل بروکراسی آن طی می‌شود اما معاون شهرداری گفته که قرار نیست یک شبه معجزه شود و تحولی که سی سال متوقف مانده بود، یک شبه در تهران رخ دهد؛ بنابراین باید نتایج خروج محلات از فریز را در درازمدت در تهران دید.