زهرا داستانی

 اوین، نام یکی از محلات قدیمی شمیران است. محله‌ای که نامش در میان تهرانی‌ها در درجه اول به واسطه منطقه کوهستانی اوین-درکه و در درجه دوم به دلیل بازداشتگاه معروفش شهرت یافته است. بنا به گفته‌ها و شنیده‌ها قدمت محله اوین به هزار سال پیش باز می‌گردد، زمانی که هنوز نام اوین بر این محله گذاشته نشده بود.

ريشه و اشتقاق نام اوين تا حدود زيادی مجهول مانده است؛ اما برخی معتقدند در زبان روسی «ايو» به معنی گلابی است و شايد ميان نامی که بر این محله گذاشته شده و گلابی‌های مرغوبش ارتباطی وجود داشته باشد. گلابی‌هایی که هنوز تابستان‌ها بر شاخه‌های‌ درختان معدود باغ‌های به جامانده از تهران قدیم تاب می‌خورند و خودنمایی می‌کنند.

نام‌های مانده باغ‌های رفته

از میان باغ‌های اوین نام چندتایی از آن‌ها برجای مانده است. معروف‌ترین باغ‌های اوین شامل باغ ورثه کربلايی محمد حسين، باغ حاجی سيد ابوطالب، باغ ميرزا عبدالوهاب خانی، باغ نعمتی، باغ ورثه حاجی کاظم، باغ علی‌پور، باغ سرهنگ عشقی، باغ ارباب عزيز‌الله و باغ وزيرالله می‌شده است. باغ‌هایی که از سرنوشتشان اطلاعات دقیقی در دست نیست. با این حال بنا بر آنچه اميرهوشنگ انوری، تاریخ پژوه نوشته است، باغ حاج عزیزالله اوینی امروزه به منطقه مسکونی سعادت‌آباد تبدیل شده است. بنابراین نوشته، باغ حاج عزیزالله در قلعه سعادت‌آباد در غرب اوين قرار داشته که در آن روزگار سعادت‌آباد بخشی از اراضی منطقه اوین به شمار می‌رفته است. با فروش این باغ توسط حاجی سيد عزيزالله اوينی به حاجی سید حسن درکه‌ای، این باغ و اراضی به «سادات آباد» تغییر نام داده و امروزه «سعادت‌آباد» نامیده می‌شود.

روزگاری پادگان قاجاری

 تاریخ بنای آبادی اوین نیز همانند نامش چندان روشن نیست. وجود یک رودخانه و نهر در این منطقه باعث شکل‌گیری یک روستا می‌شود. گمان می‌رود قدمت این روستا به احتمال زیاد به هزار سال پیش باز می‌گردد که هسته آن هم محله تپه سرباز و دامنه شمالی آن بوده است. این تپه در اوایل دوران حکومت قاجار به دلیل دوری‌اش از نهر و نداشتن فضای سبز به مرکز اردوگاه نظامی و آموزش فنون رزمی تبدیل می‌شود.

می‌گویند اهالی این محله را چند طایفه تشکیل می‌دادند که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به اوینی، اعرابی، مسعودیان، فکری، میررحیمی، ابطحی، میرشریفی، شعيبي و … اشاره کرد. طوایفی که شاید هنوز هم در این محله سکونت داشته باشند.

گفته می‌شود محله اوین به دلیل آب و هوای مطلوب و نهری که باغات و اراضی اوین را سیراب و سرسبز می‌کرده مورد توجه شاهان بوده است. امیرهوشنگ انوری در مقاله «تاریخچه پایتخت آقامحمدخان قاجار» نوشته است: «رضاشاه تصميم داشت اراضی آباد و خوش آب و هوای اوين را به نام وليعهد خريداری کند. به اسدی معاون توليت آستان قدس رضوی دستور داده تا عرصه و آب اوين را که در اختيار آن آستان بود در اختيار شيخ محمد خالصی‌زاده اجاره دهد تا از اين طريق دست‌اندازی در اين اراضی آسان شود. اجحاف و ستمی که خالصی‌زاده بر دهقانان و کشاورزان اوينی روا داشت آنان را به تظلم‌خواهی در عدلیه واداشت. از قضا قاضی محکمه احمد کسروی بود که شرح این قضاوت را در کتاب «زندگانی من» نگاشته است. توصيه‌ها و فشارهای دربار تأثیری در رأی قاضی نکرد و سرانجام دادگاه به نفع کشاورزان اوين حکم صادر کرد. گفت ‌و شنود کسروی با تيمورتاش وزير دربار از نکته‌های خواندنی تاريخ معاصر ايران است. به هر صورت در زمان محمدرضا پهلوی با تصويب نامه‌ای از سوی هيات وزرا اراضی اوين به نمايشگاه بين‌المللی دانشگاه شهيد بهشتی و باشگاه انقلاب اختصاص يافت.» دانشگاه شهید بهشتی که در سال ۱۳۳۸ ساخته شده از جمله بناهای آموزشی است که همچنان به عنوان یکی از دانشگاه‌های برتر در کشور شناخته می‌شود.

باغ‌هایی که دیگر نیست

به دنبال گسترش و توسعه شهر تهران در طول زمان محلات دیگری را نیز به منطقه اوین اضافه شده است. از جمله محله حصار که در امتداد نهر آب شکل گرفته و فضای سبز آن نسبت به نقاط مسکونی از تمام محلات دیگر بیشتر بوده است. محله درب مدرسه از دیگر محلات منطقه اوین است که راه قدیمی اوین به درکه نیز از داخل آن می‌گذرد. محله هشترودی از دیگر محلات اوین است که در شرق محله درب حمام و در شمال بزرگراه چمران قرار گرفته است. این محله در نتیجه تقسیم و تبدیل باغات به واحدهای مسکونی به وجود آمده است.

اوین امروزه چندان شباهتی به گذشته خود ندارد و به واسطه نزدیکی‌اش به منطقه گردشگری درکه و منطقه ولنجک مورد توجه ساختمان‌سازها و بنگاه‌های املاک قرار گرفته است. حالا ساختمان‌های لوکس و چندین طبقه در کنار بافت قدیمی اوین به چشم می‌خورند. ساختمان‌هایی که هر روز بر تعدادشان افزوده می‌شود.