باربد اعلایی

عکس: سایت دانشنامه هنر معماری

آن ساختمان گرد واقع در چهارراه ولیعصر حالا به یکی از مهم‌ترین نماد‌های شهر تهران تبدیل شده است. موقعیت جغرافیایی این ساختمان به گونه‌ای است که حتماً نباید تماشاگر تئاتر باشی تا آن را بشناسی. بخصوص که نام‌گذاری یکی از ایستگاه‌های مترو به نام تئاتر شهر در چرخیدن نام این ساختمان میان ساکنان تهران تأثیر زیادی داشته است. تئاتر شهر یکی از مهم‌ترین پاتوق‌های فرهنگی تهران از دهه ۵۰ تا به امروز بوده. با وجود فضای فرهنگی دو‌گانه‌ای که بخصوص در سال‌های اخیر در منطقه چهارراه ولیعصر ایجاد شده اما این ساختمان همچنان هویت خود را حفظ کرده است. با پا گرفتن تئاتر‌های خصوصی از دهه ۹۰ کم کم این مجموعه مرکزیت خود را در تئاتر ایران از دست داد اما ساختمان آن همچنان یکی از نماد‌های تهران است. هر چقدر وزن فرهنگی این ساختمان در پایتخت سنگین است اما اهالی تئاتر دل خوشی از شرایط صحنه‌های آن ندارند. بخصوص اشاره به شرایط سالن اصلی این مجموعه می‌شود که تماشاگرانی که در گوشه‌های جایگاه تماشاگران می‌نشینند تسلط کافی روی صحنه برای تماشا ندارند. اولین گروه‌‌هایی که در این سالن روی صحنه رفته‌اند، از انعکاس شدید صدا گفته‌اند که در نهایت باعث می‌شود به یک شرکت تجهیزات صوتی خارجی سفارشی برای مهار کردن صدا داده شود. با همه این‌ها ساختمان گردی که امیرعلی سردار افخمی بر‌پا کرد تا به امروز برقرار مانده و مدام در دل خود توسعه پیدا کرده است. در دوره‌ای هر گوشه‌ای در این ساختمان تبدیل به سالن تئاتر می‌شد و حتی یکی دو عنوان از نمایش‌های در یاد مانده مجموعه تئاتر شهر مثل نمایش «سیاها» به کارگردانی حامد محمد‌طاهری، سال ۱۳۷۸ در موتور‌خانه این مجموعه روی صحنه رفت. در همه آن سال‌ها کارشناسانی نگران جان مخاطبان بودند و از خطرات احتمالی می‌گفتند. حتی چند باری خبر آتش‌سوزی منتشر شد اما خوشبختانه آسیب جانی در پی نداشت. بعد‌تر سالن‌های برپا شده در موتور‌خانه با نام «خورشید» و یکی هم ساخته شده در کنار انبار تجهیزات نور و زیر حوض‌های محوطه بیرونی با نام «نو» به دلیل نداشتن امنیت تعطیل شد.

معمار ساختمان تئاتر شهر که بود؟

 امیرعلی سردار افخمی، سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۲۳، زمانی که شاگرد دوره متوسطه بود برای ادامه تحصیلات راهی فرانسه شد و پس از ورود به رشته معماری در مدرسه هنرهای زیبای پاریس «بوزار» شاگرد اول شد. سردار افخمی پس از اخذ مدرک دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای پاریس در سال ۱۳۴۲ به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد. به دلیل اختلاف با هوشنگ سیحون، رئیس وقت کار تدریس را رها کرد و منحصراً به کار معماری در دفتر خود در تهران «شرکت مهندسان مشاور سردار افخمی» پرداخت. به گزارش فرارو افخمی کمی قبل از انقلاب به دلیل مسائل خانوادگی ایران را به مقصد فرانسه ترک کرد. او در دهه ۷۰ دعوت وزارت مسکن و شهرسازی برای اجرای طرح ساختمان جدید مجلس را رد کرد. سردار افخمی یکی از افراد اصلی گروه طراحی ساختمان جدید مجلس بود که آن را در سال‌های قبل از انقلاب طراحی کردند.

چرا ساختمان تئاتر شهر گرد شد؟

عکس: سایت دانشنامه هنر معماری

افخمی در گفت و گویی که سال ۱۳۹۱ با روزنامه شرق داشت درباره دلایل گرد ساختن ساختمان تئاتر شهر گفته است. زمینی که در آن زمان در اختیار او قرار می‌‌گیرد از هر طرف دید داشته و به همین دلیل او تصمیم می‌گیرد که ساختمانی گرد بسازد. زمانی گفته می‌شد که ستون‌های تعبیه شده در نمای بیرونی ساختمان تداعی کننده ستون‌های یک خیمه است؛ اما سردار افخمی چنین شباهتی را رد کرده و گفته است: «این ساختمان شبیه هیچ چیزی نیست. فرم نهایی سازه، در واقع با الهام از خاطراتی که از کودکی از معماری ایرانی داشتم به ذهنم رسید. در سال‌های جوانی جاهای مختلف مملکت مثل شیراز، اصفهان و حتی جاهای دورافتاده را دیدم و در جزییات ساختمان‌های تاریخی این شهرها دقت کردم.». یکی از مواردی که حتی عابران بی‌ارتباط با تئاتر را متوجه این ساختمان می‌کند، نحوه کاشی‌کاری و آجرکاری آن است. معمار ساختمان تئاتر شهر درباره آجر‌ها و سازنده کاشی‌های ساختمان گفته است: «آجرکاری که نمای ساختمان را برای من درست کرد، همان کسی بود که کاشی‌ها را درست کرد. کارگاهش در راه شاه عبدالعظیم بود و کاسه و کوزه می‌ساخت. از او خواستم که آجرهای نقش دار و کاشی‌ها را بسازد. او هم آجرها و کاشی‌هایی را که شما الآن می‌بینید، برایم ساخت». افخمی در مصاحبه‌اش در روزنامه شرق گفته که او خانه شخصی‌اش در تهران و منطقه پاسداران را هم با مصالحی شبیه به مصالح تئاتر شهر ساخته است که حالا در اختیار وزارت امور خارجه است.

امیرعلی سردار افخمی دیروز، ۱۷ آذرماه در ۹۱ سالگی در پاریس درگذشت.