پایتخت در روزگار فتوگرافی

زهرا داستانی

عکس‌ها بخش مهمی حافظه انسان مدرن را تشکیل می‌دهند. می‌توان با عکس‌هایی که عکاسان از زندگی انسان ثبت کرده‌اند. به خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و تحولات تاریخی بشر پی برد. اختراع دوربین عکاسی را  نشانه‌ای از میل انسان به جاودانگی دانسته‌اند. شاید از همین رو است که عکس‌ها بیش از نوشته‌ها طالب دارند. عکس‌هایی که گاه بیش از دهه‌ها برگ نوشته می‌توانند گویای حادثه‌ای باشند و گوشه‌ای از تاریخ را به تصویر بکشد.

ثبت شدن ایران روی نگاتیو

کتاب «تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران» به قلم یحیی ذکاء، محقق و ایران‌شناس از جمله کتاب‌هایی است که علاوه بر اینکه به سیر تاریخی عکاسی در ایران می‌پردازد، بخشی از خصوصیات فرهنگی و اجتماعی ایران در یک سده اخیر را به نمایش در می‌آورد و دورانی نه چندان دور از حیات جامعه ایران را زنده می‌کند. مؤلف این کتاب در بیان سیر تاریخی هنر عکاسی در ایران به سراغ عکاسان مختلف ایرانی در شهرهای مختلف از جمله تهران، تبریز، ارومیه، شیراز، اصفهان، قزوین، خوی، یزد، کرمانشاه، همدان، مشهد و … رفته و تصاویری دیدنی از شهرها و وقایعی که در این شهرها رقم خورده را در یک کتاب جمع‌آوری کرده است. به همین دلیل است که این کتاب یکی از بهترین منابعی است که می‌توان درباره شهر تهران در یک سده‌ اخیر به ویژه در دوره قاجار به دست آورد.

تصاویر تهران

یحیی ذکاء در این کتاب تصاویری از به دار آویختن میرزا رضا کرمانی، در میدان مشق تهران در سال ۱۳۱۴ قمری، عمارت پارک امین‌الدوله در دهه ۱۳۰۰ که امروز اثری از آن در تهران برجای نمانده است. همچنین چند فریم دیدنی از باغ فردوس تهران و تصاویری از جشن پایان دومین سال فعالیت مدرسه رشدیه در تهران با حضور میرزا علی‌اصغر خان اتابک را آورده است. عکس‌هایی از ناصرالدین شاه قاجار، دربار و شاهزاده‌های قاجاری از جمله تصاویر نایابی هستند که در این کتاب به همت یحیی ذکاء جمع‌آوری شده است.

موضوع کتاب ذکاء تصاویر تهران نیست و عکاسی در همه ایران دنبال کرده است اما بخش عمده‌ای از عکس‌هایی که در کتاب به شکل تمام صفحه منتشر شده مربوط به تهران است. از آنجایی که روی پشت بام مدرسه دار‌الفنون عکاس‌خانه مدرسه دایر شده بود و در این عکاس‌خانه آموزش عکاسی داده می‌شد. بخش عمده‌ای از عکاسان دوره قاجاری در شهر تهران متمرکز بودند… علاوه بر این عمده امکانات عکاسی در اختیار دربار بود و همین باعث می‌شده که عمده عکس‌های قدیم مربوط به تهران باشد. یکی از خواندنی‌ترین بخش‌های کتاب مربوط به عکس‌های خود ناصر‌الدین شاه و شرحی از فعالیت‌های او به عنوان عکاس است. تصاویری از دروازه‌های مهم تهران قدیم یا عکس‌هایی که عکاسان قاجاری از بالای شمس‌العماره، مرتفع‌ترین ساختمان تهران قدیم گرفته‌اند و به نوعی منظره عمومی شهر را نشان می‌دهد امروز به اسناد تصویری مهمی تبدیل شده‌اند.

داستان یک کتاب حجیم

یحیی ذکاء درباره انگیزه جمع‌آوری این مجموعه از عکس‌ها و چاپ این کتاب در پیشگفتار کتاب تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران نوشته است: «با دریافت کارت پستالی زیبا و خیال‌انگیز از دست روانشاد پدرم در یکی از روزها خوش خردسالی نظر کودکانه‌ام به عکس و نقاشی جلب شد و مرا در رؤیایی شیرین و دور و دراز فرو برد. سپس نیز با اهدا یک مجلد آلبوم خالی به گردآوری و داشتن کارت‌های بیشتری تشویق شدم.»

نویسنده از آن پس با فراهم آوردن عکس‌های خانوادگی و خرید عکس‌های کهن گوناگون از شخصیت‌ها، مناظر ایران، تهیه آلبوم‌ها و کارت پستال‌ها بر مجموعه خود افزوده و کار را تا تبدیل شدن این مجموعه به یک کتاب ادامه داده است.

ذکاء درباره سختی‌های جمع‌آوری این مجموعه عکس‌ها می‌نویسد: «دسترسی به مقداری از آثار تصویری مرا بر آن داشت که به بررسی و گردآوری مطالبی درباره عکس، عکاسی و عکاسان در ایران بپردازم و بر آگاهی‌های خود در این باره بیفزایم. بدین‌گونه که در هر جا و در هر کتاب و نوشته‌ای به مطلبی در این زمینه بر می‌خوردم به یادداشت کردن و بررسی و طبقه‌بندی آن می‌پرداختم و می‌کوشیدم به کمک زیر نوشت عکس‌ها، مهرها و آرم‌های پشت آن‌ها به نام و نشان عکاسان دست یابم و آنان را بشناسم.»

این کتاب نخستین بار در قطع بزرگ و با عکس‌های تمام صفحه در ۵۸۱ صفحه، سال ۱۳۷۶ از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد. کتاب سال ۱۳۸۴ به چاپ دوم رسید و سال ۱۳۸۹ برای بار سوم تجدید چاپ شد. ویراستاری کتاب با کریم امامی بوده و خوش‌نویسی‌های کتاب را محمد احصایی به عهده داشته است.

 

۸ مهر ۱۳۹۹ – روزنامه چندرسانه‌ای دروازه تهران