زهرا داستانی

تهران روز گذشته (۲۰ مهر) نخستین روز ناسالم پاییزی را پشت سر گذاشت. نخستین روز از فصلی که بنا بر پیش‌بینی‌های مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، قرار است تا انتها کم بارش و آلوده‌ باشد.

«آلودگی هوا» رخداد تازه‌ای برای کلان‌شهر تهران نیست. طی دهه‌هایی که از توسعه تهران می‌گذرد، سایه آلودگی هوا همواره بر سر شهر بوده است. افزایش شمار خودروهای سواری، بلند مرتبه‌سازی، حذف و نابودی باغ‌های تهران، احداث کارخانه‌ها و رشد جمعیت ساکن در شهر از جمله عواملی هستند که هوای تهران را آلوده می‌کنند. از میان این عوامل، تأثیر برخی از آن‌ها بر آلودگی هوای تهران با اعداد و ارقام قابل لمس‌اند و برخی دیگر نه. ناپدید شدن ۶ هزار هکتار از باغ‌های تهران از جمله عواملی است که اگرچه تأثیرش بر کیفیت هوای تهران مشهود است اما عدد و رقمی برای این تأثیرگذاری وجود ندارد. برخلاف آن، اعداد و ارقامی وجود دارد که میزان سهم صنایع و کارخانه‌های موجود در تهران را در آلودگی هوا نشان می‌دهد. بر اساس انتشار سیاهه سال ۹۶ شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، صنایع آلاینده سهم۳۹.۲ درصدی از آلودگی هوای پایتخت دارند؛ اما بیش از همه، منابع متحرک هستند که با تولید بیش از ۷۰ درصد «ذرات معلق» هوای تهران را آلوده می‌کنند.

قانون هوای پاک در تهران ۲۵ ساله شد

 اگرچه توسعه تهران بر مبنای خودرو محوری از دهه‌های ۳۰ و ۴۰ آغاز شده، اما کم‌کم با حضور گسترده خودروها در خیابان‌های تهران در دهه‌ ۷۰ آلودگی هوا به مشکلی جاری در پایتخت تبدیل شد. تا آنجا که قانونی با عنوان «نحوه جلوگیری از آلودگی هوا» سال ۱۳۷۴ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. قانونی که پس از ۲۲ سال به دلیل ناکارآمدی در کاهش آلودگی هوای تهران دوباره تغییر کرد و عنوان قانون «هوای پاک» به خود گرفت.

اگرچه که در طول ۲ سال و نیمی که از الزام اجرایی شدن این قانون می‌گذرد، این قانون نیز به درستی اجرایی نمی‌شود و نتوانسته کمک شایانی به کاهش آلودگی هوای تهران کند. شینا انصاری، مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران سال گذشته در این باره گفته است: «متأسفانه به دلایل مختلف روند اجرایی قانون هوای پاک بسیار کند است. این قانون به عنوان یک سند بالادستی است که وضع قانون به تنهایی کفایت نمی‌کند بلکه باید همه دستگاه‌ها با عزم جدی بستر مناسب اجرای قوانین آن را فراهم کنند.»

راه‌های کوتاه‌مدت کاهش آلودگی هوای تهران

با این حال اما آلودگی هوای تهران ازجمله رخدادهایی است که با شروع فصل سرما به اوج خود می‌رسد و مشکلات و راه‌های برطرف کردن آن موردبررسی قرار می‌گیرد. سال‌هاست که با فرارسیدن فصل پاییز و افزایش روزهای ناسالم در تهران بحث‌ها بر سر عوامل تشدیدکننده آلودگی و راه‌های کاهش آلودگی هوا داغ می‌شود. حمل‌و‌نقل عمومی، طرح ترافیک، استفاده از خودروهایی با میزان تولید آلودگی کمتر و دور کردن صنایع آلاینده از تهران از جمله راه‌کارهای کوتاه‌مدتی هستند که با شدت گرفتن آلودگی هوا از سوی متولیان مطرح و موردبررسی قرار می‌گیرند. راهکارهایی که نمی‌توان از آن‌ها انتظار برطرف کردن کامل این معضل را داشت.

شهرداری برای کاهش آلودگی هوا چه برنامه‌هایی داشته؟

با این حال شهرداری به عنوان یکی از چهار دستگاه متولی کاهش آلودگی هوا در تهران، اقداماتی را این زمینه انجام داده است. طراحی‌های شهری و رشد بلندمرتبه‌ها در غرب شهر تهران و افزایش تراکم شهری بدون برنامه‌ریزی و مطالعات دقیق از عوامل اثرگذار برشدت آلودگی هوا در دهه‌های گذشته بوده است. عاملی که از زمان مدیریت جدید شهری در تهران متوقف شده اما همچنان تأثیر خود را بر کیفیت هوای تهران می‌گذارد.

شهر تهران هرروز با افزایش جمعیت مواجه است و با این میزان رشد در شرایط کنونی، راه‌کارهایی همچون طرح ترافیک و تشویق مردم به استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی نتوانسته از شدت آلودگی هوای تهران بکاهد. طرح ترافیک از مهم‌ترین اقداماتی بوده که است که مدیران شهری تهران از دهه‌های گذشته تاکنون برای کاهش آلودگی هوای شهر به کار بسته‌اند. با این حال مدیریت جدید شهرداری طرح ترافیکی که سال‌ها در تهران اجرایی می‌شد را ناکارآمد اعلام کرد و دست به تغییر این طرح برای چندین بار زد. طرحی که امروزه از آن به عنوان طرح کاهش آلودگی هوای تهران یاد می‌شود. اگرچه از زمان اجرا، این طرح با انتقادات زیادی همراه بوده اما پیروز حناچی معتقد است که «این طرح شرایط سخت‌گیرانه‌ای نسبت به دیگر طرح‌ها دارد و بررسی‌های سه ماه تابستان نسبت به سال گذشته نشان داده است که میزان تردد در محدوده طرح کاهش آلودگی هوا، ۷ درصد کاهش و میزان استفاده از مترو تا ۸.۵ درصد افزایش پیدا کرده است.»

 مجهز کردن چهارراه‌ها به دوربین‌های معاینه‌ فنی، جدی گرفتن معاینه فنی از جمله اقدامات دیگر شهرداری برای کاهش آلودگی هوای تهران بوده است. شهردار تهران گفته که این ارگان تلاش جدی برای معاینه فنی خودرو‌ها دارد و این طرح شامل معاینه خودرو‌های سنگین و سبک می‎شود که به صورت سخت‎گیرانه‌ای در حال اجراست.

ایجاد مسیر دوچرخه‌سواری و فراهم آوردن زیرساخت‌ها برای دوچرخه‌سواران در تهران نیز از دیگر اقدامات شهرداری برای کاهش آلودگی هوای تهران بوده است. مسیری که قرار است تا سال ۱۴۰۰ به ۵۰۰ کیلومتر برسد.

شرایط سخت در سال سخت کرونا

استفاده از حمل‌ونقل عمومی و تشویق مردم به جایگزین کردن مترو و اتوبوس به جای خودرو شخصی از دیگر اقدامات شهرداری تهران بوده است. اقدامی که البته در شرایط تحریم، کسری بودجه و کرونا مدیریت شهری را برای تحقق این امر با سختی مواجه کرده است. تا پیش از شیوع کرونا در ایران، با افزودن تعداد ناوگان‌های مترو علیرغم کمبود بودجه و تحریم، شمار مسافران مترو تهران به دو میلیون نفر در روز رسیده بود. رقمی که قرار بود با کاهش سر فاصله قطارها به هفت میلیون مسافر در روز برسد؛ اما شیوع کرونا رسیدن به این هدف را نیمه کاره گذاشت و حتی شمار مسافران مترو را از قبل هم کم‌تر کرد. اتفاقی که سبب شده درآمد مترو به طرز چشم‌گیری کاهش یابد. کسری بودجه دولت نیز مزید بر علت شده و از آنجایی که یک‌سوم هزینه‌های مترو را دولت باید پرداخته کند و این امر صورت نپذیرفته، شورای شهر تصمیم گرفته تا قیمت بلیت مترو و اتوبوس در تهران را لاجرم افزایش دهد.

با وجود این‌ها روزهای پاییزیِ آلوده تهران از راه رسیده و باید منتظر بود و دید که آیا سال ۹۹ آلوده‌تر از سال پیش خواهد بود یا متولیان امر راهکاری برای آن خواهند داشت؟