احسان رستمی پور

تقاطع خیابان ایرانشهر و سمیه محل قرار گرفتن یکی از خاص‌ترین بناهای این محله است. خانه‌ای ویلایی که در دوره پهلوی دوم ساخته شده حسابی خودنمایی می‌کند. یک ویلای خاص با تزیینات منحصربه‌فرد که حتی حالا با وجود تعرض به بخش‌هایی از آن همچنان دیدنی است. این بنا متعلق به تاجر ارمنی‌ای به نام توماس توماسیان بوده است. بنایی ارزشمند که حالا تبدیل به مصالح فروشی شده است.

روایت یک گنج

توماسیان خانه خود را در سال ۱۳۵۵ برای استفاده در امور فرهنگی به نفع کلیسای مقدس گریگوری ارامنه وقف کرده بود. او در وقف نامه خواسته بود که این بنا با نام همسرش به عنوان خانه فرهنگ ژنیا توماسیان شناخته شود. با این وجود این بنا پس از انقلاب توسط بنیاد مستضعفان مصادره شد و متروکه باقی ماند. خانه توماسیان در سال ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد. بر اساس اخبار منتشر شده این بنای تاریخی با شکایت به دیوان عدالت اداری از ثبت ملی خارج شده و همین‌طور توسط بنیاد مستضعفان به مالک شخصی واگذار شده است. این بنای ارزشمند در حال حاضر تبدیل به مصالح فروشی شده و مالک نیز تغییرات در جزییات معماری این بنا داده است. این بنا توسط معمار و نقاش ارمنی ادمان ایوازیان ساخته شده است. ایوازیان یکی از نقاش‌های سرشناس ارمنی است که در انجمن نقاشان سلطنتی بریتانیا عضویت داشته و بهار امسال به دلیل ابتلا به ویروس کرونا درگذشت. او در این بنای ارزشمند نقاشی دیواری عظیمی از یک واقعه مذهبی بر جای گذاشته است. نقاشی‌ای که با توجه به شرایط فعلی بنا در خطر نابودی قرار دارد.

از دیوان عدالت اداری تا تخریب

رویه‌ای که دیوان عدالت اداری در خروج از ثبت آثار تاریخی و میراثی در پیش گرفته تاکنون ده‌ها بنا را به کام مرگ کشانده و بخشی از میراث معماری شهرها به رأی دیوان عدالت اداری گرفتار لودرهای ساخت و ساز شده‌اند. رویه‌ای که به تازگی موجب تخریب خانه تاریخی زند نوابی در شمال میدان فلسطین شد و اعتراض فعالان میراث فرهنگی، معماران و اعضای شورای شهر را به همراه داشت.

حجت نظری، عضو شورای شهر تهران در واکنش به رأی‌های دیوان عدالت اداری مبنی بر خروج آثار از فهرست ثبت ملی گفت: «خروج آثار تاریخی از فهرست آثار ملی کشور، پاشنه آشیلی است که متأسفانه در زمان ریاست اسفندیار رحیم مشایی در سازمان میراث فرهنگی به وجود آمد و تا امروز نیز گریبان بسیاری از آثار تاریخی‌مان را گرفته است. تا جایی که در سال‌های اخیر دیوان عدالت اداری با ورود غیر کارشناسی به حوزه آثار ارزشمند که ذاتاً در تخصص وزارت میراث فرهنگی است، ورود کرده و چندین اثر واجد ارزش را از ثبت خارج کرده است. متأسفانه سکوت و تاریخ‌گذشتگی قانون، این اجازه را به دیوان داده که در امر غیرتخصصی ورود کرده و حتی شهرداری‌ها را نیز مجبور به صدور پروانه تخریب و نوسازی کند.»

نظری همچنین با اشاره به استنادات دیوان عدالت اداری گفت: «دیوان عدالت اداری معمولاً در این‌گونه موارد به قانون «حفظ آثار ملی» مصوب آبان ۱۳۰۹ استناد می‌کند که شئون ملی را تنها لایق بناهایی می‌داند که تا اختتام دوره زندیه احداث شده باشند، حال آنکه قانون «ثبت آثار ملی» و تبصره آن که در آبان ۱۳۵۲ تصویب شده است، شأن ملی را تنها به قدمت بنا تنزل نمی‌دهد. متأسفانه عمدتاً در آرا قضات محترم دیوان، اثر چندانی از توجه به قانون اخیر دیده نمی‌شود و تنها به قانون سال ۱۳۰۹ که به آثار دوره زندیه محدود است بسنده می‌کنند. حتی در صورت استناد به قانون سال ۱۳۵۲، بدون اینکه پرونده را به کارشناسان رسمی دادگستری ارجاع دهند، خود قاضی با توجه به اظهارات شاکی و مشتکی‌عنه و بدون تخصص میراثی، رأی صادر می‌کند که عمدتاً نفع عمومی و هویت ملی در آن دیده نمی‌شود و بیشتر آراء به نفع مالکین بناهای تاریخی است. لازم است وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یک‌بار برای همیشه، در تعاملی توأمان با مجلس شورای اسلامی برای به‌روز کردن قانون و نیز دیوان عدالت اداری برای توجیه قضات محترم نسبت به اهمیت میراث فرهنگی و هویت جمعی اقدام کرده و برای عمل به وظایف ذاتی خود، اراده‌ای جدی‌تر از خود نشان دهد. از سویی دیوان می‌تواند با ایجاد شعب تخصصی میراث فرهنگی، به صورت حرفه‌ای و تخصصی به این حوزه ورود پیدا کرده تا در آینده شاهد تخریب تاریخ، هویت، خاطرات جمعی و فرهنگی میلیون‌ها ایرانی نباشیم.»

خیابان سمیه، فرصت، ایرانشهر، طالقانی و محله‌های اطراف آن‌ها در مرکز شهر تهران پر از بناهای گم شده و ارزشمند است که هر کدامشان بار بخشی از تاریخ معماری شهر تهران به دوش می‌کشند. با این وجود لودرهای ساخت و ساز مصرانه در پی تخریب باقی مانده هویت معماری شهر تهران در این محدوده هستند و حتی ثبت در فهرست آثار ملی نیز نمی‌تواند حفاظ این بناها از گزند ساخت و سازها باشد و هر روز بخشی از این بناها در بخش تاریخی شهر تهران به قصد ساخت و ساز و سودآوری تخریب می‌شود.