وقتی که اداره پست به موزه تبدیل شد – دروازه تهران
خاطراتِ پستی تهران
زهرا داستانی
«حالا که شبکه‌های مجازی به مدد اینترنت جای نامه را پر کرده، تمبرها به چه کار می‌آیند؟» این سؤالی است که اگر به دنبال پاسخ آن هستید بهتر است سری به موزه ملی ارتباطات بزنید. موزه‌ای در قلب تهرانِ قدیم، پشت سر در باغ ملی، با ساختمانی به سبک معماری باروک که نیکلای مارکف، معمار روس‌تبار مقیم ایران آن را طراحی کرده و ساخته است.
اگر با معماری مارکف آشنایی ندارید تا ساختمان موزه ملی ارتباطات را از سایر بناهای تاریخی میدان توپخانه تشخیص دهید، مجسمه کودکی که در حال انداختن نامه به صندوق پست است، می‌تواند شما را به راحتی به موزه ارتباطات راهنمایی کند. ساختمان ۸۶ ساله موزه ارتباطات با یک در اصلی از خیابان امام خمینی (ره) و یک در فرعی در پشت در باغ ملی در انتظار شما است تا تاریخ ۱۰۰ ساله پست از زمان تشکیل وزارتخانه پست در ایران را روایت کند.
طراحی اداره پست تهران به سبک باروک
میانه سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ با هزینه پانصد هزار تومان بنایی به دست نیکلای مارکف، طراح و معمار روس‌تبار مقیم ایران در زمینی به مساحت ۱۵ هزار متر مربع واقع در خیابان سپه آن زمان طراحی و احداث شد. ساختمانی که قرار بود تبدیل به اداره پست ایران شود. بنای سترگ ساختمان اداره پست با نمای آجری و سنگی و ترکیبی متقارن در ضلع جنوبی میدان مشق با سایر بناهایی از جمله دارالفنون، مدرسه ژاندارک، دبیرستان البرز، عمارت بلدیه تهران که تا پیش از آن به دست مارکف طراحی و ساخته شده بود تفاوت داشت. برخی معتقدند که کارکرد اداری ساختمان پست مارکف را بر آن داشته تا از سبک معماری متفاوت «باروک» در طراحی این بنا استفاده کند و تنها با قوس دادن به پنجره‌ها و استفاده از سر ستون‌های هخامنشی در نیم ستون‌های نما از شیوه معماری ایرانی که در آن زمان مرسوم بوده، بهره جوید.
چرا معماری موزه پست مهم است؟
برخی ساختمان پست را نمایشی‌ترین کار مارکف می‌دانند، چراکه برخلاف سایر بناهایی که به دست او در تهران بنا شده، ساختمان پست در مهم‌ترین میدان تهران که قرار بوده به میدان اداری شهر تبدیل شود جانمایی شده است. بقیه ساخت و سازهای مارکف یا در دل باغ و حیاطی پیرامونی ساخته شده یا به وسیله خیابان‌های کم‌عرضی احاطه شده‌اند اما نمای ورودی بنای پست از سمت دروازه میدان مشق یا همان سردر باغ ملی به خوبی خودنمایی می‌کند.
ساخت بنای پست طولانی‌ترین پروژه مارکف نیز به شمار می‌رود. ساختمانی که بر اساس شنیده‌ها تکمیلش شش سال زمان می‌برد. عیسی صدیق، سومین رئیس دانشگاه تهران در کتاب «یادگار عمر» زمان افتتاح این ساختمان را پنج مرداد ۱۳۱۳ اعلام کرده است. او می‌نویسد: «روز سوم مرداد ۱۳۱۳، یک‌صد و بیست عدد کارت دعوت برای افتتاح عمارت جدید پست که دو روز بعد یعنی پنج مرداد انجام می‌گرفت، برای نمایندگان و رئیس مجلس از طرف رئیس‌الوزرا ارسال شد.»
سقف‌هایی که به ساختمان پست مارکف اضافه شد
ساختمان اداره پست از زمان افتتاح تا دهه‌ها بعد مکانی برای امورات پستی تهرانی‌ها بود؛ اما بعد از انقلاب هرچند برای مدتی اداره پست در بخشی از این مکان فعال بود اما به واسطه قدمت و ارزش بنا به موزه ارتباطات تغییر کاربری داد. علی‌اکبر نصرآبادی، رئیس موزه ارتباطات در این باره گفته است: «سال ۶۸ در زمان تصدی سید محمد غرضی در وزارت ارتباطات به عنوان یکی از اعضای هیات مدیره پست از او خواهش کردم که مکانی را به موزه پست اختصاص دهد. در آن زمان به ما اجازه داده شد که تنها یک‌سوم از ساختمان به موزه اختصاص داده شود.»
ساختمان اداره پست برای تبدیل شدن به موزه به مرمت نیاز داشت و بنا به گفته نصرآبادی، این ساختمان از مصالح باقی‌مانده، در مدت زمانی کوتاه و با بودجه‌ای محدود مرمت شد و سقفی چوبی روی بال غربی و شرقی ساخته شد. رئیس موزه ارتباطات در این باره گفته: «نیاز داشتیم که به لحاظ امنیت، برودت و حرارت اقداماتی در ساختمان انجام دهیم چرا که سقف بال شرقی و غربی موزه باز بود. در نتیجه نیاز بود که این دو بال ساختمان پوششی داشته باشد. آن زمان با الهام از سبکی که مارکف برای بنای ساختمان به کار برده بود، سقفی چوبی روی ساختمان زده شد و بالاخره موزه ارتباطات با تغییراتی در بنا افتتاح شد.»
مرمتی که چنگی به دل نمی‌زند
سرانجام موزه پست در سال ۱۳۶۹ به طور رسمی در بال غربی ساختمان و در جوار اداره مرکزی پست تهران در قسمت مرکزی و شرقی آن آغاز به کار کرد. سال ۱۳۷۰ با تغییر مکان اداره مرکزی پست تهران ساختمان تماماً در اختیار موزه قرار گرفت و برای بار دوم این ساختمان مورد بازسازی و مرمت قرار گفت؛ اما این مرمت آن‌چنان بر دل رئیس موزه و کارشناسان میراث فرهنگی ننشست.
سقف آجری جای سقف چوبی دو بال شرقی و غربی موزه را گرفت و گچ‌بری‌هایی که اصالت ایرانی نداشتند بر سقف و دیوارهای ساختمان نشست.
بازگشت تمبرها از انبار به سالن‌های موزه
سال ۱۳۹۴ با بازگشت علی‌اکبر نصرآبادی به موزه ارتباطات درهای قسمت‌های مرکزی و شرقی موزه به روی بازدیدکنندگان باز شد و برای اولین بار هر سه بال موزه تحت بازدید عموم قرار گرفت. نقاط آسیب‌دیده موزه مرمت شد و برخی از تمبرهای قدیمی از انبارهای موزه به سالن‌های اصلی انتقال یافتند. تمبرهایی که نه‌تنها از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارند و مناسب‌ها و رویدادهای خاص تاریخی را نشان می‌دهند بلکه از نظر هنری نیز واجد ارزش‌اند. بسیاری از تمبرهایی که در این موزه نگهداری می‌شوند، آثار هنری نقاشان مطرح ایرانی هستند که بنا به درخواست وزیر وقت برای تبدیل شدن به تمبر طراحی شده‌اند.
به گفته نصرآبادی، حدود ۳۰۰ تمبر در زمان قاجار، حدود ۲۵۰ تمبر در دوره پهلوی اول، ۲۵۰ تمبر در دوره پهلوی دوم و حدود ۱۰۰۰ تمبر بعد از انقلاب در ایران به چاپ رسیده که از این میان نزدیک به ۸۰۰ تمبر ارجینال شامل اصل تمبر، تمبر چاپ شده و امضای وزیر وقت در کنار آن در موزه ارتباطات نگهداری می‌شود.
این موزه از کهن‌ترین نوشت‌افزارها، ابزارهای فرستادن بسته‌های پستی و چاپاری، تلفن‌های نخستین (شناخته شده به «هندلی» با مراکزی ۲۰ و ۳۰ شماره‌ای) تلگرام‌های مورس و دیگر ابزار ارتباطاتی نگهداری می‌کند.
۵ آبان ۱۳۹۹ – روزنامه چندرسانه‌ای دروازه تهران
