شروین راد

تهران با کوچه‌های خاکی و گرد غبار و ناشی از رفت و آمد اسب‌ها و واگن‌های اسبی تصویری از شهر است که قدمتش به حدود ۱۰۰ سال می‌رسد. تصویری آن‌قدر قالب که بسیاری از مسافران خارجی آن دوره تهران از گرد و خاک ناشی از حمل و نقل در شهر قلم به شکایت برده‌اند.

درشکه اسبی تا ماشین دودی

قجرها که راه اروپا و سفر را پیش گرفتند آرام آرام حمل و نقل شهری تهران هم بر اثر دیده‌های درباریان در اروپا با تحول روبرو شد. نقل است که ناصرالدین شاه در یک سفر ریلی از قطار خوشش آمد و دستور داد که میان تهران و شاه عبدالعظیم ریل قطار بکشند. وسیله‌ای که به ماشین دودی معروف شد و تبدیل به هویت شهر تهران در آن دوره شد و هنوز خاطرات و تاریخ آن همراه شهر است. در اواسط دوره‌ ناصری عمده سفرهای درون‌شهری و بین‌شهری مردم با وسایل نقلیه‌ای انجام می‌شد که نیروی محرکه آن اسب بود. از جمله می‌توان به درشکه، گاری، کالسکه و دلیجان اشاره کرد. در اواخر دوره قاجار گاری‌های مسافری تا حدود ۲۰ نفر ظرفیت داشتند و برخی گاری‌ها هم برای حمل بار در محیط شهری استفاده می‌شدند. برای حمل مسافر درشکه‌ها هم بودند که روزگاری طولانی نبض حرکت در محیط شهری بودند و رکن اصلی باربری و حمل مسافر در پایتخت. کالسکه‌ها بعداً آمدند؛ از فرنگ. نخستین کالسکه‌ها از زمان صفویان به ایران آمده بودند؛ اغلب شاهان نیز کالسکه سلطنتی داشتند ازجمله فتحعلی شاه که کالسکه‌ای از انگلیس هدیه گرفت.‌ از سال ۱۲۶۷ شمسی با ورود درشکه و پس از آن دلیجان و گاری به مرور تردد مسافران سازوکار پیدا کرد و حجم جابه‌جایی مردم بیشتر شد. بلژیکی‌ها نقش مهمی در افزایش شیوه‌های حمل‌ونقلی در ایران ایفا کردند. با افزایش جمعیت و نیاز به جابه‌جایی حجم بیشتر مسافر، واگن‌های اسبی روی کار آمدند. حوالی سال ۱۲۹۸ شمسی اولین خطوط ریلی واگن‌های اسبی در خیابان‌های ری، لاله‌زار، ناصریه (ناصرخسرو فعلی)، سپه (خیابان امام خمینی) و شاهپور (وحدت اسلامی) به کار گرفته شدند. این واگن‌ها که با اسب‌های تنومند حرکت می‌کردند، امکان جابه‌جایی حدود ۱۰۰ مسافر را در آن واحد داشتند.

نخستین اتوبوس‌های شهر

سال ۱۳۰۵، در دوران پهلوی اول تعدادی اتوبوس مدل ریس از شوروی خریداری و با ورود آن‌ها ۸ خط اتوبوسرانی در تهران ساخته شد. اتوبوس‌های آن زمان مقررات خاصی نداشتند؛ ایستگاهی در کار نبود و هر جا مسافر بود اتوبوس توقف می‌کرد و مسافر با کمک پارکابی (کمک‌راننده) سوار و هر جا که مایل بود پیاده می‌شد. مجدداً با افزایش جمعیت نیاز به بهبود سیستم حمل‌ونقل احساس شد و نهایتاً خطوط اتوبوسرانی شکل گرفتند. به مرور و با رفع مشکلات اتوبوس‌های آن زمان در شهریور سال ۱۳۲۰ اتوبوسرانی شکل مرتب‌تری به خود گرفت. در سال ۱۳۳۵ اولین شرکت سهامی اتوبوسرانی عمومی کشور در تهران، با نام شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه در تاریخچه حمل‌و‌نقل به ثبت رسید و از تیرماه همان سال آغاز به کار کرد.

داستان تاکسی‌ها

داستان تاکسی‌ها با شهر پر از رنگ و قصه است. از تاکسی‌های قدیمی نارنجی که روزهای گرم و گاهی دود سیگار راننده و حرکت آهسته خودرو حسابی مسافران گاهی تا ۵ نفر را حسابی کلافه می‌کرد تا حالا که تاکسی‌های اینترنتی و تک نفره شده‌اند و حساب و کتاب‌ها هم درگیر ستاره و امتیاز و پرداخت‌های غیر نقدی است. در سال ۱۲۸۶ شمسی (۱۳۲۵ قمری) فخرالدوله ۱۰ دستگاه اتومبیل فورد خریداری کرد و با در اختیار قرار دادن آن‌ها به کسایی که رانندگی بلد بودن، تاکسیرانی رو بنا گذاشت. این تاکسی‌ها مسافران را در خیابان‌های خلوت تهران آن زمان سوار و با کرایه تنها ۵ قران به مقصد می‌رساندند. تاکسی‌ها در آن زمان برای مردم حکم یک شهر فرنگ دیدنی داشت که مردم هیجان زیادی برای تجربه آن داشتند. اتفاقی که برای خطوط اتوبوسرانی رخ داد مجدداً در مورد تاکسی‌ها تکرار شد و خطوط تاکسیرانی در سال ۱۳۳۲ شکل گرفتند. نهایتاً در سال ۱۳۵۹ اولین سازمان تاکسیرانی در تاریخچه حمل‌و‌نقل ایران پایه‌گذاری شد که تا به امروز نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

مترو، سریع اما آرام!

سال‌ها بود در تهران نقشه مترو کشیده می‌شد، از حدود سال ۱۳۵۰. قرار بود حمل و نقل تهران با مترو متحول شود. اولین اقدامات برای احداث مترو و قطار زیرزمینی در سال ۱۳۵۰ با مطالعات گسترده مربوط به مشکلات ترافیکی انجام شد. با این حال موانعی، همچون آغاز جنگ تحمیلی، این پروژه را به تعویق انداخت. سرانجام با پایان جنگ تحمیلی و رفع موانع، اولین قطار متروی ایران در روز شانزدهم اسفند سال ۱۳۷۷ بین تهران و کرج حرکت کرد.