«کودکان» اجزای نادیده گرفته شده شهرها هستند. شهروندانی کوچک که حضورشان، خواسته‌ها و نیازهایشان در شهر در جریان گسترش شهرنشینی حذف شده یا تنها به ایجاد فضاهای بازی و مدارس محدود شده است. به تازگی نگرش‌های تازه‌ای درباره شهر و اهمیت توجه به کودکان در شهر شکل گرفته است. حاصل این نگرش‌های تازه شکل‌گیری شهرهای «دوستدار کودک» است.

بیست و هفت سال قبل (سال ۱۳۷۲) ایران به «کنوانسیون حقوق کودک» سازمان ملل پیوست و بیست سال قبل نیز شورای عالی استان‌ها به موجب ماده واحده‌ای به شورای اسلامی شهرها پیشنهاد کرد که شهرداری‌ها را در زمینه تحقق «شهر دوستدار کودک» به انجام اقدامات لازم موظف کنند.

 بر اساس این پیشنهاد عنوان شد که طرح «شهر دوستدار کودک» در بخش شهرسازی و معماری با پیگیری، تدوین و تصویب قوانین لازم از سوی دستگاه‌های مختلف برای تأمین فضای مناسب بازی کودکان در مجتمع‌های مسکونی نوساز یا در حال ساخت دنبال شود. همچنین در این طرح تنظیم قوانین رعایت استانداردهای کاهش خطر و حوادث در مجتمع‌های مسکونی، اطراف مدارس، طراحی خیابان‌ها، پیاده‌روها و پل‌ها به نحوی که برای عبور کودکان و وسایل حمل و نقل کودک مناسب باشد پیش‌بینی شده است.

 تلاش برای تبدیل شهرهای ایران به محیطی امن و آرام برای کودکان از دهه هفتاد تاکنون ادامه دارد. با این حال مشاهدات نشان می‌دهد هنوز ساده‌ترین زیرسخت‌ها در بسیاری از شهرها از جمله تهران، برای کودکان و نوجوانان فراهم نیست. می‌توان گفت این مشکلات محدوده سنی نوزادان تا نوجوانان را شامل می‌شود.

رفاه کودکان، شاخص نهایی زیستگاه سالم

ابتکار شهرهای دوستدار کودک نخستین بار در سال ۱۹۹۶ توسط یونیسف و برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد معرفی شد. بر اساس این طرح، رفاه کودکان، شاخص نهایی یک زیستگاه سالم، جامعه دموکراتیک و حاکمیت مطلوب است. طبق گزارش یونیسف، در سال‌های اخیر توجه به شاخص‌های شهرهای دوست‌دار کودک با رشد همراه بوده است. این موضوع بیانگر اهمیت این برنامه برای شهرداری‌ها و دیگر ارگان‌ها یا نقش‌آفرینان محلی است.

طبق تعریف یونیسف، شهر دوستدار کودک، شهر یا اجتماع محلی است که در آن نظرها، نیازها، اولویت‌ها و حقوق کودک، بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست‌ها، برنامه‌ها و تصمیم‌های عمومی باشـد. چشم انداز ابتکار شهر دوستدار کودک یونیسف این است که «همه کودکان و جوانان بایـد بتوانند از کودکی و جوانی خود لذت ببرند و از طریق احقاق برابر حقوق خود در شهر و اجتماع محلی‌شان، توانایی‌های بالقوه خود را به طور کامل به فعل درآورند.»

شهر دوستدار کودک چگونه است؟

طبق تعریف دقیق‌تر یونیسف از شهر دوستدار کودک، کودکان باید در محیطی رشد و نمو کنند که در آن در امنیت باشند و از بهره‌کشی و خشونت و سوءاستفاده در امان بمانند. زندگی را خوب آغاز کنند و تحت مراقبت و سالم بزرگ شوند. به خدمات ضروری دسترسی داشته باشند. تحصیلات با کیفیت، مشارکتی و فراگیر را تجربه کنند و مهارت‌هایشان پرورش یابد.

 کودکان بتوانند عقایدشان را ابراز نمایند و بر تصمیم‌هایی که بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد، تأثیرگذار باشند. کودکان و نوجوانان باید در زندگی خانوادگی، فرهنگی، شهری، محلی و اجتماعی مشارکت داشته باشند. آن‌ها باید در محیطی پاکیزه، بدون آلودگی و ایمن زندگی کنند و به فضاهای سبز دسترسی داشته باشند. کودکان باید با دوستانشان دیدار کنند و مکان‌هایی برای بازی و تفریح در اختیار داشته باشند و بتوانند فارغ از ریشه‌های قومیتی، مذهبی، درآمد و جنسیت یا توانایی‌هایشان، فرصت‌هایی برابر در زندگی داشته باشند.

گستره شهرهای دوستدار کودک در دنیا و ایران

 ابتکار شهرهای دوستدار کودک که حالا بیش از ۳۰ میلیون کوک را در سه هزار شهر و جامعه محلی در بیش از ۴۰ کشور دنیا تحت پوشش قرار داده است، با توجه به ویژگی‌های هر کشور یا اجتماع از تفاوت‌هایی برخوردار است. در ایران نیز به تازگی ۱۲ شهر بر اساس ارزیابی عملکرد به عنوان شهرهای منتخب برای پایلوت شهر دوستدار کودک انتخاب شده‌اند. مرحله پایلوت رسماً پس از امضای تفاهم‌نامه میان شهرداری شهرهای پایلوت و وزارت کشور شروع خواهد شد. وزارت کشور نیز در این زمینه با یونیسف همکاری می‌کند. این شهرها به ترتیب الفبا؛ شهرهای اِوز (در استان فارس)، بندرعباس، تبریز، تهران، رشت، سمنان، شیراز، کرمان، گرگان، مشهد، همدان و یزد است.

چرا باید به کودکان توجه کرد؟

مفهوم شهر دوستدار کودک (CFC) به این معنی است که دولتمردان چگونه می‌توانند شهرها را بر اساس علایق کودکان اداره کنند. همچنین در شهرهای دوستدار کودک، حقوق اساسی کودکان مانند سلامت، حمل و نقل، حمایت، آموزش و فرهنگ رعایت می‌شود. امروزه بیش از یک سوم جمعیت جهان زیر ۱۸ سال سن دارند و طبق ماده یک اعلامیه جهانی حقوق کودک، در مرحله کودکی به سر می‌برند؛ بنابراین، این بخش مهم از جمعیت شهری دنیا و بالطبع ایران را افرادی تشکیل می‌دهند که ممکن است در فضاسازی شهرها چندان توجهی به آنان نشود. این در حالی است که یکی از جنبه‌های مهم توسعه پایدار اجتماعی، به وجود آوردن فرصت مشارکت کودکان و نوجوانان است تا به این واسطه خواسته‌ها و مشکلات آن‌ها از زبان خودشان شنیده و زیرساخت شهرها بر اساس تجربیات آن‌ها توسعه داده شود. گروه سنی کودکان و نوجوانان در میان سایر استفاده‌کنندگان از فضاهای شهری اهمیت بیشتری دارند زیرا در مرحله آسیب‌پذیرتر و حساس‌تری از زندگی خود هستند و تعامل آن‌ها با محیط نقش بسزایی در آینده آن‌ها به جای می‌گذارد.

پیشگیری از خالی شدن شهر از کودکان

 تحقیقات نشان می‌دهد بیش از نیمی از کودکان جوامع صنعتی در شهرهایی زندگی می‌کنند که در تطابق کامل با شرایط فیزیکی و روان‌شناختی آن‌ها نیست. در کشورهای در حال توسعه مانند ایران نیز ترس از ناامنی، عدم تناسب فضای شهرها با شرایط فیزیکی و روانی کودکان و همچنین برخی مشخصه‌های فرهنگی که مانع حضور زنان (و بالطبع کودکان آن‌ها) در جامعه می‌شود، آن‌ها را مجبور به عقب‌نشینی از فضاهای عمومی به فضاهای خصوصی و از فضای محلات به درون خانه‌ها کرده است.

 در این میان توجه به طراحی فضاهای شهری با توجه به نیازها و لزوم مشارکت کودکان و نوجوانان، می‌تواند علاوه بر فراهم کردن محیطی منطبق بر خواسته‌های کودکان، با ایجاد فرصت مشارکت، منجر به بالا بردن آگاهی اجتماعی و توسعه مشارکت واقعی و خلاقه آن‌ها در جامعه گردد.

برای مثال توسعه خانه‌های اسباب‌بازی و به کارگیری مربیان خبره در آن‌ها که قبلاً در شهری مانند تهران آغاز شده، می‌تواند به حضور بیشتر کودکان در جامعه همسالان خود منجر شود. توسعه فضاهای سبز شهری و معابر به گونه‌ای که کالسکه کودک بتواند به راحتی از آن عبور کند، می‌تواند باعث تشویق مادران به حضور در محلات یا جامعه محلی شود تا به این ترتیب کودکان نیز از محیط خارج خانه بهره‌مند شوند.

 به خصوص در دوران شیوع کرونا که بسیاری از کودکان برای ماه‌ها در خانه‌ مانده‌اند و در معرض آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند، طراحی کمپین‌ها یا رویدادهایی برای توجه بیشتر به آنان ضروری به نظر می‌رسد. توسعه فضاهای سرپوشیده به خصوص در فصول سرد سال که در آن‌ها خدمات فرهنگی، تربیتی و خلاقانه مناسبی به کودکان و والدین آن‌ها ارائه شود نیز از نگاه کارشناسان اهمیت دارد.